نگاهی عرفانی اخلاقی به مناسک حج

کد: 1194

نویسنده: معصومه عبدالحسینی

ویراستار:ابوذر هدایتی

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

چاپ : زلال کوثر

نوبت چاپ: اول / 1386

شمارگان: 1800

بهاء: 10000 ریال

_حق چاپ برای ناشر محفوظ است_

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی:  Email: IRC@IRIB.COM

تلفن: 2935803 و 2910602 نمابر: 2933892

شابک: 8-82-7808-964ISBN: 964-7808-82-8

ص:2

سنگین تر می شود. قربانی کردن به معنای کشتن نفس اماره و بدخواه است که آدمی را به کارهای شیطانی وا می دارد.

رمی جمرات به معنای دور کردن شیطان در سه مرحله است تا انسان مطمئن شود دیگر محو شده است. تقصیر نیز به معنای دوری از آراستگی ها و زیبایی های دنیوی است.

حج، فرصتی برای پالایش روح و تمرین بندگی و دوره ای کامل برای فراگیری بندگی و شروع زندگی تازه است، همانند نوزاد تازه متولد شده. پس از بازگشت از این سفر الهی، انسان سبک بال تر از پیش تا اوج آسمانها می تواند پر بگشاید. بهترین زمان و مکان، برای توجه و ذکر خدا و دل کندن از وابستگی ها و خواسته های دنیوی و تهذیب نفس، ایام حج است. کوتاه سخن اینکه حج، حرکت انسان به سمت خداست.

هر ساله در ایام حج، شور و نشاط معنوی خاصی در سطح جهان اسلام و ایران اسلامی مشاهده می شود و رسانه دینی می کوشد تا بهترین آموزه های معنوی حج را در اختیار مخاطبان قرار دهد. به منظور پاسخ گویی به این نیاز، پژوهشگر ارجمند، خانم معصومه عبدالحسینی کوشیده است تا از میان آموزه های حج، ره توشه ای برای گزارشگران و دیگر بهره برداران فراهم سازند. امید که در موسم حج و دیگر زمان ها مورد استفاده اصحاب رسانه قرار گیرد.

انه ولي التوفيق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

مغفرت آشکار است. حج، پرواز پرندگان سفیدپوش عاشق پیشه به سوی ملکوت است. حج، شکفتن غنچه های گل های ابراهیمی است. حاجی، تشنه است؛ تشنه اجابت و مغفرت، تشنه گذشت و انابت، تشنه عشق و محبت و دلدادگی و سرسپردگی.

افزون بر معرفی ابعاد حج، این اثر، متونی توصیفی و بامحتوا درباره مناسک و اماکن حج است که اگر با توجه به شرایط زمانی و مکانی از آن بهره برداری شود، تأثیر آن دوچندان می شود و برای مخاطبان ضروری می نماید. بنابراین، انتظار می رود مجریان، گزارشگران و نویسندگان و سردبیران رسانه ملی از این دست مایه مناسب، نهایت استفاده را ببرند.

ص: 4

فَرَضَ... الحَجَّ تَقْوِیَهٌ لِلدِّینِ؛ خداوند حج را برای تقویت دین واجب کرده است».(1)

وسیله تجمع فراهم می گردد، بررسی و حل و فصل می شود.(1)

 مسلمانان در موسم حج می توانند کمبودها و نواقص خود را بیان و دست نیاز به سوی مسلمانان دراز کنند و از آنان یاری بطلبند. همچنین به کمک دیگر مسلمانان می توانند مشکلات خود را رفع کنند و برای مسائل دیگر جامعه بزرگ اسلامی تصمیم بهتر و جدی تر بگیرند. امام صادق علیه السلام در جای دیگر فرموده است: «هرگاه مسلمانی صبح کند و به فکر اصلاح مسلمانان نباشد، مسلمان نیست».(2)

«این همایش بزرگ سالانه، مظهر اقتدار مسلمانان جهان و همچنین زمینه ای است تا آنان اختلاف های فرعی خود را کنار زده و به خود آیند و یک هدف مشترک را که همانا اعتلای کلمه الله است، وجهه همت خود سازند و هویت اسلامی خویش را بازیابند و به مصالح  جهان اسلام بیندیشند تا عظمت اسلامی را آن گونه که شایسته امت محمد صلی الله علیه و آلهاست، به ارمغان آورند».(3)

جوامع و ملل اسلامی است».(1)

 انجام یک سلسله اعمال عبادی سبب شکل گیری اتحاد و وحدت و هم دلی می شود و به حل مسائل کمک می کند و آثار فرخنده بسیاری دارد: «لِیَشْهدُوا مَنافِعَ لَهُم.» (حج: 28) حج، اتحاد، دوستی، تفاهم و هم فکری را در بین مسلمانان نهادینه می کند و سوءتفاهم ها را از بین می برد و سبب می شود با استحکام پیوند آنان، اختلاف های کوچک از یاد برود و در نتیجه، دین اسلام در سراسر جهان گسترش یابد.

«به هم پیوستن مسلمانان و نزدیک شدن آنان به یکدیگر و برقرار ساختن ارتباط همه جانبه، برای ایجاد وحدت و هم بستگی، همکاری و هم گرایی و هم دلی و هم فکری بین امت های اسلامی است. آگاه شدن نسبت به احوال همدیگر و آشنایی از استعدادهای گوناگون نهفته در تک تک جوامع اسلامی، از برکات این اجتماع مهم است».(2)

بیشتر مسلمانان می شود و احساس ضعف و حقارت را در بین آنان از بین می برد. در واقع، حج یک مانور سیاسی است. وحدت و هم دلی مسلمانان،  سبب تحکیم امنیت و برادری در بین مسلمانان می شود و محیطی صمیمی را پدید می آورد.

امت واحد اسلامی، همانند دانه های زنجیر هم فکر و هم عقیده اند. آنان یک پروردگار، پیامبر، قبله، کتاب و هدف مشترک دارند. ازاین رو، همه مسلمانان باید به ریسمان الهی چنگ بزنند و مراقب باشند پراکنده نشود: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا.» (آل عمران: 103)

«اینجا که رمز وحدت و پایگاه و زادگاه و جایگاه توحید است، واجب است برای حفظ وحدت اسلامی همه اقلیت ها، مسلمانان خود را در این امواج اکثریت مسلمین ادغام کنند و حساب خود را جدا نگیرند».(1)

این نمایش بی نظیر، عظمت و عزت و شکوه مسلمانان را نشان می دهد و شرایط را برای تشکیل دولت بزرگ اسلامی مهیا می سازد. برای تقویت هم دلی و وحدت و استحکام، باید در همه مراسم عبادی شرکت کرد و با حضور در اجتماع های دینی گوناگون و هماهنگی با مسلمانان، خود را نیرومند ساخت و نیز برای انسجام و تقویت فرهنگ برابری و برادری از تک روی پرهیز کرد.

ص: 11

این اجتماع سالانه سبب می شود که اخبار و اطلاعات مربوط به پیامبر و خاندان رسالت بهتر و بیشتر منتقل شود و مسلمانان روش و منش نبوی را گسترش دهند. ازاین رو، حج، مهم ترین پایگاه پیام رسانی است.

امام صادق علیه السلام در این باره چنین می فرماید:

اگر کسی بگوید چرا به حج فرمان داده شده است، در پاسخ گفته می شود  به علت اینکه دین شناسی و نقل سخنان و اخبار ائمه اهل بیت علیهم السلام به هر منطقه و ناحیه است.(1)

امام صادق علیه السلام در جایی دیگر، درباره فلسفه حج فرموده است:

تا آثار و اخبار رسول خدا شناخته شود و از آن نام برند و فراموش نشوند.(2)

همچنین ایشان می فرماید:

اگر هر ملتی تنها در سرزمین خود گفت وگو می کرد و درباره آنچه در آنجاست فکر می کرد، به هلاکت می رسید و بلاد خراب می شد و منافع و سودها از میان می رفت و اخبار پایان می یافت و به این حقایق واقف نمی گردید، این است فلسفه حج.(3)

اجتماع کنندگان در این گردهم آیی سالانه، با وجود تفاوت در رنگ و نژاد و قومیت، دور هم جمع می شوند و چون دارای ریشه فرهنگی و عقیده مشترک و اسلامی هستند، راحت تر و بهتر می توانند به تبادل افکار بپردازند.

انتقال فرهنگ ها سبب می شود هنگامی که به وطن خویش بازگشتند،

ص: 13

آموزه های اسلامی را گسترش دهند و چهره واقعی اسلام را آشکار سازند و بکوشند مسلمانان به قدرتی بزرگ تبدیل شوند. مقام معظم رهبری در این باره به مسلمانان سفارش می کند:

در حج، شما برادران و خواهران که از نقاط مختلف جهان در محشر عظیم حج گرد آمده و در هجرت از من قومی _ نژادی حرفه ای به مای  اسلامی و قرآنی پیوسته اید، مناسب است مسائلی را مد نظر داشته باشید و درباره آن با دیگر مسلمین تبادل اندیشه کنید و پس از سفر حج به آن عمل کنید.(1)

شناخت آموزه های اسلامی و گذشته پرافتخار اسلام و آشنا شدن بهتر و بیشتر مسلمانان با فرهنگ پویای اسلام و انتقال آن به نسل های آینده، سبب حفظ هویت اسلامی می شود.

پاکستان و افغانستان و.. هستند و سرگرم فعالیت های اقتصادی اند. ازاین رو، بیشتر فضای اقتصادی و بازرگانی بر شهر مکه حاکم است. تنها هنگام برگزاری مراسم حج و عمره، معنویت در مکه به چشم می آید و دیگر شهری  قدیمی نیست.

در مراسم حج باید برای زدودن فرهنگ استعماری بسیار کوشید، ولی متأسفانه جلوه های بیگانگان که به شکل کالاهای رنگارنگ است، وارد این سرزمین مقدس شده است. بازارهای مکه و مدینه، پر از کالاهای بیگانگان است و روح وابستگی به چشم می آید.

از نظر سیاسی نیز سیاست وابستگی به غرب و غرب زدگی آشکار است و این نشان دهنده سیاست کشور عربستان است. حکومت عربستان، مردمی و مستقل نیست و حکومتی موروثی است. فرهنگ غرب، در عربستان به شکلی گسترده گسترش یافته است. برای نمونه، لوح های فشرده مبتذل و مواد مخدر در این سرزمین پخش می شود. سران کشور عربستان، به غرب وابسته اند و گرایش ویژه ای به قدرت های استکباری دارند. آنان برای تکیه زدن بر تخت قدرت، در پی آن هستند که زائران با روح حج بیگانه باشند. آنان خوب می دانند که شکوه و تشریفات ظاهری این مراسم، نه تنها برای آنان زیانی ندارد، بلکه حجی که از معنویت بی بهره باشد، نمی تواند اثر ارزشمندی نیز داشته باشد. ازاین رو، حجی که به رسالت آسمانی خود نپردازد و هیاهوی ظاهری بسیاری داشته باشد، سود بی شماری برای دشمنان دارد.

بیشتر اهالی این سرزمین، اهل تسنن هستند و ورود غیرمسلمانان، به عربستان ممنوع است. با وجود این، حاکمان عربستان، برای از بین بردن

ص: 15

شعایر اسلامی، مکان های تاریخی و اسلامی را ویران می کنند تا آثار اسلامی را از چهره عربستان بزدایند. آنان به میراث اسلامی بی توجه هستند و این  بی مهری یکی از راه های پیکار وهابیت و استعمارگران با اسلام ناب محمدی است.

این عوامل نشان می دهد که دشمنان اسلام از هر وسیله ای، برای از بین بردن اسلام بهره می برند. مهم نیست این وسیله، فرهنگی باشد یا سیاسی. تنها مهم این است که دین مبین اسلام آسیب ببیند.

و در جهت دشمنی با شیعه، با بیان و ترویج عقاید خود و نفی و انکار عقاید شیعه به شبهه پراکنی می پردازند. حج، فرصتی بسیار مغتنم است  تا با منطق و استدلال و به دور از هرگونه تشنج آفرینی در سمینارها و گفت وگوهای دوطرفه، عقاید اصیل شیعه به دیگران، منتقل و به شبهه های موجود در زمینه های گوناگون از جمله شفاعت، توسل، سجده بر خاک، مهدویت، غدیر و... ، پاسخ داده شود.

گوناگون آگاه می شوند و خطرها و توطئه های دشمنان را به یکدیگر گوشزد می کنند. این جنبه حج را از زاویه های گوناگون می توان بررسی کرد:

مهم ترین جنبه سیاسی مراسم حج، خنثی کردن توطئه های دشمنان است. مسلمانان باید همواره هشیار باشند و تک تک توطئه های دشمنان را بشناسند و با قاطعیت با توطئه ها برخورد کنند. «امروز استکبار جهانی، حتی پیش از خود مسلمانان به این حقیقت پی برده است که لایزال الدین قائما ما قامت الکعبه و دانسته است که حج با بار سیاسی و محتوای بیدار کننده و ابعاد  مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، نظامی و اقتصادی چه حرکتی را در سطح ملل مسلمانان جهان می خواهد بیافریند و هر سال تحول بنیادین را در روابط داخلی و نیز در صحنه جهانی می تواند به وجود آورد».(1)

به همین دلیل، دشمنان همواره می کوشند این حرکت سیاسی را تنها حرکتی عبادی معرفی کنند که محتوای سیاسی ندارد. آنان به خوبی می دانند که اگر این مناسک با تشریفات ظاهری برگزار شود، برای آنان هیچ خطری ندارد و می توانند در بسیاری از موارد، منافع خود را نیز تأمین کنند و آرام آرام درباره چگونگی برگزاری مراسم حج، نظر بدهند. در حقیقت، حج، قدرت، وحدت، یگانگی و هم بستگی مسلمانان را نشان می دهد تا دشمن به این قدرت و وحدت بی نظیر پی ببرد. «حج، باشکوه ترین تجلی قدرت جهانی اسلام برای همه عصرها و نسل هاست».(2)

در روایت آمده است: امام صادق علیه السلام فرمود: «اَلْحَجُّ جِهادُ کُلِّ ضَعفٍ؛ حج، جهاد ناتوانان است.»(3) در این جهاد، ناتوانان با استکبار جهانی مبارزه و

ص: 19

توطئه های آنان را خنثی می کنند و چهره شرک و نفاق و توطئه گران را آشکار می سازند.

دشمنان با دیدن چنین اجتماع عظیمی، وحشت در دلشان رخنه می کند و از قدرت بی نظیر مسلمانان می هراسند. «فلسفه برائت از مشرکان در جهان امروز مبارزه با سلطه جویی قدرت های طاغوتی، استقلال، عزت و اقتدار مسلمانان جهان است.»(1) مراسم برائت از مشرکان، نشانه قدرت مسلمانان و  عزم آنان برای نابودی دشمن و مبارزه با تبلیغات پوچ و بی اساس آنان است و این اعتماد به نفس مسلمانان، راه را برای رهایی محرومان و مستضعفان، هموار می کند و جلو تجاوز دشمن را به مسلمانان می گیرد.

مراسم حج، بهترین فرصت برای بیزاری جستن از دشمنان خداست، ولی تنها زمان و مکان نیست، بلکه در همه زمان ها و مکان ها وظیفه مسلمانان این است که بیزاری و برائت خود را به گوش جهانیان برسانند.

توجه دارند و نمی توانند عظمت آن را انکار کنند.

کعبه، نخستین خانه ای است که خداوند برای هدایت و رحمت جهانیان بنا کرد. پروردگار یکتا در قرآن می فرماید:

إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکًا وَ هُدًی لِلْعالَمینَ. (آل عمران: 96)

نخستین خانه ای که برای مردم بنا شده، همان است که در مکه است؛  خانه ای که برای جهانیان سبب برکت و هدایت است.

یادآوری این نکته ضروری است که خداوند همه را در این آیه، با عنوان «ناس» یاد می کند. مکه، محلی برای قیام و حرکت همه مردم، قیام برای آزادی و رد همه محدودیت ها و رفع ناامیدی است. همه مردم با هم دلی، دور هم جمع می شوند و با یکدیگر سخن می گویند و با هم آشنا می شوند. این آشنایی، آثار و برکت های فراوانی دارد. مکه، مکانی برای بیان دردها و مشکلات و کاستی ها و نشان دهنده چهره واقعی دشمنان است. در این سرای مقدس، دل های مشتاق و خسته، یکدیگر را می جویند و برای هم دل می سوزانند و در پی چاره خواهند بود.

«اگر به مناسک و اعمال حج به دقت بنگریم، همه اعمال و مناسک را می توان به عنوان یک دستورالعمل برای عموم جهانیان قابل اجرا دانست؛ زیرا حج به عنوان یک عبادت جهان شمول با مناسک و احکام ویژه حرکات نمادینش، نموداری است از یک جامعه امن اسلامی و تمرینی برای تأمین صلح و ثبات امنیت عمومی در طول حیات اجتماعی انسان در همه جا و هر

ص: 22

زمان است».(1)

پروردگار بی همتا یکسان است و تهی دست و توانگر معنا ندارد و ارزش هر کسی، به کردار و پندار و رفتار او بستگی دارد. حتی تبعیض و چشم و هم چشمی هم جایی ندارد. همه گرایش های قومی، قبیله ای و زبانی باطل است و همگان در برابر قانون الهی برابرند. این گونه است که دیوارهای تبعیض فرو می ریزد.

از دیگر موردهای مهم منشور اخلاقی، ساده گرایی و ساده پوشی و دوری از تجمل است که رمز موفقیت و پیشرفت است. کسی بر کسی فخر نمی فروشد و تکبر نمی ورزد و همه به یک هدف واحد می اندیشند و به سوی  یک مقصد می تازند. ازاین رو، نظم اجتماعی، ویژگی اصلی به شمار می آید.

با کم رنگ شدن خودخواهی و خودپرستی و پر رنگ شدن فرهنگ تجاوز نکردن به حقوق دیگران، آزار نرساندن به دیگران، توجه به نظم اجتماعی و زیستن در کنار یکدیگر بدون جنگ و خون ریزی، می توان با شتاب سوی دهکده جهانی نبوی حرکت کرد.

«طواف، یادآور این نکته است که باید برای کارهای خود حد و حدود قایل شد و از حریم خود تجاوز نکرد و در عین حال پیوسته و با اتحاد و یک دلی به سوی هدف رفت. کنگره سالانه حج، عالی ترین نمونه هم بستگی و تجمع ویژه مساوات و برابری و برجسته و گویاترین نمونه و شعار مبارزه با اختلافات طبقاتی است».(1)

ص: 24

«حج، کنگره ملل متحد است. از جنبه جهان شمولی، حج، بزرگ ترین واقعه میان فرهنگی است که به طور مداوم از زمان ظهور اسلام تا امروز در سطح جهانی صورت می گیرد. حج تنها جریان ارتباطی میان فردی و میان فرهنگی امت است که به واسطه های سازمانی، رسانه ای، ابزاری و تکنولوژی تکیه ندارد و اساس آن بر سه موضوع خلقت وحدت و امت متکی است. حج تنها بسیج جهانی و مردمی است که بر صلح و امنیت برپا می شود و در تمام همایش و کنگره های جهانی نام افراد با نام، شغل، تابعیت، ملیت، نژاد، لباس، ثروت و قدرت شناخته می شود. در حالی که در جهان شمولی اسلام که تنها یکی از فرایض مختلف اسلام است، این شناخت هویت به دور ریخته شده است».(1)

«این فکر که ما در سفر حج، درآمدی داشته باشیم، به خلوص و اصالت سفر حج آسیب می زند، برای کسی است که پول و درآمدش، آهنگ خدایی نداشته باشد؛ وگرنه کسی که پول درآوردنش آهنگ خدایی دارد، چه منافاتی با خدا دارد».(1)

روزی معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام پرسید: کسی که به قصد تجارت ره سپار مکه می شود، یا شتران خود را کرایه می دهد، آیا حج او ناقص است یا تمام؟ حضرت پاسخ داد: «مانعی ندارد، حج او تمام است».(2)

اکنون به برخی ابعاد اقتصادی حج به صورت فشرده اشاره می کنیم.

همچنین امام کاظم علیه السلام می فرماید: «لا یَمْلِقُ حاج اَبدا؛ حج گزار هرگز فقیر و تهی دست نمی شود».

همچنین امام سجاد علیه السلام در این باره می فرماید:

حُجُّوا وَاعْتَمِرُوا تَصِحَّ اَبْدانُکُمْ وَ تَتَّسِعَ اَرْزاقُکُمْ.(1)

به حج و عمره بروید تا تن درست باشید و رزق شما توسعه یابد.

_فضل بن شاذان_ از حضرت رضا علیه السلام چنین نقل کرده است: «منافع اقتصادی نیز از ناحیه آن [حج] بر همه عالم می رسد».(2)

وسیله شاهد منافع خود باشند.(1)

گروهی دیگر که از این مراسم سود می برند، کسانی هستند که با این مراسم فاصله دارند و در انتظار بازگشت زائران هستند. آنان از زائران هدیه و سوغات می گیرند؛ زیرا سوغات حج، رسمی دینی است و اسلام به آن تأکید کرده است.

مسئله مهم و قابل توجه دیگر این است که فرد پیش از سفر حج می کوشد بدهی هایش را بپردازد و برای انجام این مراسم، پس اندازی داشته باشد. این جنبه اقتصادی حج، زمینه را برای شکوفایی اقتصاد کشور فراهم می آورد. مسئله قربانی نیز از جمله مناسک حج است که افزون بر جنبه های معنوی آنکه دوری از دل بستگی های دنیوی است، به مسائل اقتصادی نیز نظر دارد. دست گیری از فقیران و نیازمندان جزو کارهای پسندیده است که پروردگار به آن توجه ویژه ای دارد. «فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقیرَ؛ از گوشت قربانی بخورید و بینوایان فقیر را نیز اطعام کنید.» (حج: 28) همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آلهدرباره فلسفه  قربانی می فرماید:

اِنَّما جَعَلَ اللّه هذَا اَلْاَضْحی لِتَشْبَعَ مَساکِینُکمُ من الْلَحْمِ فَاطْعَمُوهُمْ.(2)

خداوند قربانی را تشریع کرد تا تهی دستان و مستمندان شما از گوشت آنها بهره مند شوند. پس آنها را اطعام کنید و گوشت قربانی بخورانید.

ص: 28

در حقیقت، یکی از دلایل قربانی در این مراسم باشکوه، زدودن فقر و تهی دستی است. با قربانی کردن، نیاز نیازمندان برطرف می شود و فروشندگان قربانی نیز در این معامله به سود فراوانی دست می یابند.

«فلسفه عمومی اقتصاد حج، مبارزه با فقر و تهی دستی و بی کاری و تقویت بنیه مسلمانان و قطع وابستگی و توسعه و رشد کشورهای اسلامی از رهگذر حج است. بنابراین، موسم حج نباید فرصتی باشد برای ثروت اندوزان و استثمارگران که از این موقعیت حساس بر حجم اندوخته های خود بیافزایند و شکاف طبقاتی فقر و غنا را افزون سازند یا کمپانی های خارجی و شرکت های چند ملیتی غیراسلامی، بازار اقتصاد حج را در قبضه بگیرند».(1)

ص: 30

آیا مقصود از آفرینش، بهره گیری از مادیات است که چند صباحی از آن بهره مند می شویم؟ اگر هدف، تنها ارضای نیازها و خواسته های مادی و نفسانی است، پس فرق انسان و حیوان چیست؟ بی گمان، چنین نیست. خداوند پاسخ این پرسش را این گونه می دهد:

وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ اْلإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ. (ذاریات: 56)

هدف از آفرینش انسان و جن، عبادت خداوند است.

بنده ای نمونه باشد.

روایت آمده است: «اَلْحَجُّ، تَسْکِینُ القلوب؛ حج، سبب آرامش دل هاست.»(1) همچنین در روایت دیگری آمده است: «لا تَتْرکُوا حَجَّ بَیْتِ رَبِّکُمْ فَتُهْلِکوا؛ حج خانه خدا را ترک نکنید؛ زیرا هلاک می شوید.»(2) حج در عین حال که عبادتی فردی است، باید به شکل گروهی برگزار شود. برخی عبادت ها را به صورت فردی و گروهی می توان انجام داد، ولی حج، عبادتی است که به شکل گروهی معنا پیدا می کند و جز این معنا ندارد. از امتیازهای حج نسبت به بقیه عبادت ها این است که مسلمانان روزهای ماه رمضان از خداوند می خواهند تا هر سال به مکه بروند: «اَللّهُمَّ ارْزُقْنی حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرام فی عامی هَذا وَ فِی کُلِّ عامٍ...».(3)

همان طور که روزه دار، مهمان خداوند است، وقتی حاجی وارد خانه خدا  می شود، مهمان اوست و خداوند، او را ناامید نمی کند و سایه لطف و رحمتش را بر سر او می گستراند. حج تنها عبادتی است که در قرآن یک سوره به آن اختصاص داده شده است، در حالی که به عبادت های دیگر تنها در برخی آیه ها پرداخته شده است. از جمله امتیازهای دیگر حج این است که تنها در شهر مکه و در زمان مشخصی برگزار می شود. در دیگر عبادت ها، انسان هر جا که باشد، می تواند آن عبادت را انجام دهد.

حج، نشانه یک پارچگی و هم بستگی مسلمانان و نمایش قدرت است. در مراسم حج، همه مسلمانان به دور از اندیشه های قومی و قبیله ای، دور هم

ص: 34

جمع می شوند و این نشانه قدرت است. حج، باشکوه ترین مانور سیاسی _ تبلیغی اسلام است و این گونه دشمنان اسلام و قرآن می توانند از قدرت واقعی مسلمانان آگاه شوند. در حج، آدمی همه خواسته ها و زنجیرهای وابستگی را پاره و از خودپسندی کوچ می کند و رها می شود و طوق بندگی را بر گردن می نهد.

ص: 35

بندگی و پرهیزکاری است که چشم انسان را به روی راز و رمز آخرت می گشاید. انسان را از خودبینی دور می سازد و روح انسان را می پروراند. حج، عبادتی اجتماعی است، ولی باید نخست به عبادت فردی آن توجه کرد؛ زیرا با اصلاح خود، جامعه اصلاح خواهد شد و اگر تک تک افراد اصلاح  شوند، جامعه رشد خواهد کرد. حج سبب تقویت روح دینی و باورهای اعتقادی و مذهبی و استحکام پایه های عبادی می شود.

«حج، کلاس تعلیم و تربیت است و زمینه ای برای تحصیل علم و حسن معاشرت و تحکیم مبانی اخلاق اسلامی در عمل است. حج، درس جهاد و فداکاری با مال و جان و دوری از خودخواهی ها و جدایی از خواسته ها و جاذبه های زندگی عادی و روی آوردن به عالم معنا و حرکت به سوی خداست».(1)

به طور کلی، می توان گفت «تربیت؛ یعنی رشد استعداد و قوه و مواهب الهی انسان، تهذیب وجدان، ایجاد عادت خوب و به ثمر رساندن عواطف لطیف و سرانجام به معنی نایل ساختن انسان به کمالات، در جنبه های مادی و معنوی است».(1)

نفس است. «تزکیه، نردبان مدارج عالی و کمالات انسانی است.»(1) برای پیمودن این مرحله ها و رسیدن به بالاترین جایگاه باید مراقب نفس بود و راه گناه و عصیان گری را بست و از آن مراقبت کرد؛ زیرا برای رسیدن به رستگاری باید راه تزکیه را پیمود. خداوند در این باره می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها؛ رستگار شد  هر کس که نفس خود را پاک گردانید.» (شمس: 9)

با سبک بالی به سوی حق پرواز کرد.

رمز کمال معنوی انسان در گرو عبادت و تزکیه نفس است و صفات اخلاقی و انسانی خدا در عبادت ها ظهور می کند. «عبادت، مکتب عالی تربیت است. اندیشه انسان را بیدار و فکر او را متوجه بی نهایت می سازد. گرد و غبار غفلت را از دل و جان می شوید و صفات عالی را در وجود او پرورش می دهد و روح ایمان را تقویت [می کند] و آگاهی و مسئولیت را به انسان می بخشد».(1)

 نیایش افزون بر اینکه بر اخلاق و روحیات فرد اثر می گذارد، در اصلاح انسان و توجه به ارزش های اسلامی نیز اثرگذار است. ازاین رو، اگر فرد دگرگون شود، بی گمان، اجتماع نیز دگرگون خواهد شد. با اصلاح تک تک افراد، ارزش های اجتماعی آشکار می شود. توجه به عبادت سبب می شود افراد جامعه به اصول اخلاقی پای بند و مسئولیت پذیر باشند.

گرفته ایم. ازاین رو، عاشقانه نجوا می کنیم و هیچ پرده ای را میان خود و خدا نمی بینیم و می کوشیم بندگی مان را ثابت کنیم. با سر دادن «لبیک اللهم لبیک» به ندای درونی خود پاسخ می دهیم و فرصت را غنیمت می شماریم و به غنای روح می پردازیم تا با جنبه های عرفانی و معنوی حج آشنا شویم.

در این فرصت استثنایی، با گوشه ای از دنیای اسلام آشنا می شویم و مکان های مقدس تاریخی را می بینیم و با خاطرات مسلمانان صدر اسلام آشنا می شویم. خود را نیز در سرزمین وحی، همراه پیامبر و امامان و یارانشان  می بینیم و پیمان خویش را با خدای خود و امامان معصوم محکم می کنیم و خویشتن را برای زندگی پاک و بی آلایش آماده می سازیم. برنامه حج، نمایش کامل و آزمایش است. به همین دلیل، به مناسک حج، به عنوان بهترین وسیله برای تهذیب و تزکیه نفس و ریاضت شرعی برای تحصیل کمالات و آلایش رذایل نگریسته اند».(1)

حج، بزرگ ترین پناه گاه معنوی برای انسان بی پناه است. انسان با زمزمه های عارفانه که از عمق جان و روح سر می دهد، با معبودش عاشقانه راز و نیاز می کند. پس از هر چه غیر او دل می شوید و دروازه دلش را بر بیگانه می بندد و به یاری توکل و ریاضت، برای فراگیری کمالات می کوشد.

پلیدی و زشتی به سوی پاکی و روشنی، سفر از عالم سفلا به عالم علیا، سفر از تنگناهای مادی و خودپرستی به سوی معنویات و خداپرستی.

دل دادگان کوی الله برای ورود به حریم کبریایی اش باید نخست خود را آماده کنند و زنگار دل را بشویند و خود را برای پذیرش نور آماده سازند و روح و جان خود را با فضیلت های اخلاقی آراسته سازند و آلودگی ها را از خود بزدایند. باید از خواسته ها و دل بستگی های مادی و دنیوی دوری جویند و توشه ای  برای جهان آخرت فراهم آورند.

همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس

که دراز است ره مقصد و من نو سفرم(1)

برای آمادگی هرچه بیشتر در این سفر، باید مراحلی را پیمود که عبارتند از:

بنابراین، در این سفر معنوی و ضیافت الهی، باید صفات نیک را در دل پرورش داد و با صفات ناپسند مبارزه کرد. تا نور معرفت الهی در حان انسان بتابد و ریشه های صفات زشت اخلاقی و ناپسند را سوزاند و به جای آن، درخت فضیلت را در اعماق وجود خود کاشت تا نور معرفت الهی در جان انسان بتابد؛ زیرا قلبی که در آن، کینه و کدورت لانه کند، در حرم الهی جایی ندارد.

پیامبر اسلام در این باره فرموده است:

اگر کسی مالی غیرحلال به دست آورد، سپس حج بگذارد و لبیک گوید، ندا می رسد: لا لبیک و لا سعدیک.(1)

بچشد.

هاتف غیبم رسید مژده به گوش

چون قرب درطلبی، در صفای نیت کوش

بنابراین، در همه عبادت ها به ویژه حج باید از هر گونه دل مشغولی که ما را از معبود دور می سازد یا ما را به فکر گناه می اندازد، بپرهیزیم.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

اِذا اَرَدْتَ الْحَجَّ فَجَرِّد قَلْبَکِ لِلّهِ تَعالی مِنْ کُلِّ شاغِلٍ.(1)

چون اراده حج کردی، دل را از هر چه از خدایت باز دارد، خالی دار.

را درک کنیم.

بسیار می بیند که حج می روند زحمت می کشند، ولیکن مسئله حج را نمی دانند.(1)

بنابراین، هر حاجی که می خواهد از معنویات حج بهره گیرد، باید احکام و مسائل آن را بداند و بکوشد آداب آن را به خوبی فراگیرد. نباید از یاد برد معنویتی که در حج نهفته است، بدون انجام دقیق و اعمال مناسک به دست نمی آید.

واقعی، تنها با شناخت اولیای الهی و امامان به حق میسر می شود و تنها آنان هستند که می توانند سالکان و رهروان خود را از ظلمات جهل و گمراهی و  هوای  نفسانی نجات دهند تا به سر منزل مقصود برسانند.

وظیفه هر مسلمانی این است که ولیّ امر زمان خود را بشناسد؛ زیرا رسول گرامی اسلام فرموده است:

مَن ماتَ وَلَم یَعرِفْ اِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِیتَهَ الْجاهِلیّة.(1)

هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، مرگ او مرگ جاهلیت است.

ازاین رو، کسی که امام زمان خود را نشناسد یا به ولایت او ایمان نیاورد، مرگ و زندگی او با زندگی و مرگ در جاهلیت فرقی ندارد.

ازاین رو، راز قبولی عبادتی چون حج، رهبری و ولایت پذیری است؛ زیرا حیات و دوام جامعه اسلامی در پذیرش امامت و ولایت است. امام، بهترین و مطمئن ترین پایگاه و تکیه گاهی است که مسلمانان می توانند مسائل و امور جامعه خود را با او در میان بگذارند. او افزون بر اینکه از جنبه های معنوی و مذهبی جامعه آگاه است، می تواند جامعه را راهنمایی کند.

درباره اهمیت و ارزش پذیرش ولایت و امامت، پیامبر اسلام به مولای متقیان علی علیه السلاممی فرماید:

یا علی! قسم به کسی که مرا به نبوت برانگیخته و از میان خلایق برگزیده است، اگر بنده ای هزار سال خدا را عبادت کند، عبادت او مقبول درگاه حق نمی شود، مگر به ولایت تو و ولایت فرزندان تو و حقیقت آنکه، ولایت تو پذیرفته نمی شود، مگر به برائت از دشمنان تو و دشمنان امامان از نسل تو. این

ص: 49

مطلبی است که جبریل به من خبر داده است. پس هر که  می خواهد، بپذیرد و مؤمن شود و هر که می خواهد، انکار کند و کافر شود.(1)

امام حسین علیه السلام نیز فرموده است:

اگر کسی به اندازه نوح علیه السلام عمر کند و به عبادت خدا بپردازد و روزها روزه دار و شب ها شب زنده دار باشد، ولی خدا را بدون ولایت ما دیدار کند، هیچ بهره ای از آن همه عبادت نخواهد داشت.(2)

پس نه تنها «تمام الحج لقاء الامام است، بلکه تمام اسلام لقاء الامام است.»(3) «حرمت کعبه به احترام امامت است. جان کعبه، ولایت و روح کعبه، امامت است.»(4) «نتیجه آنکه عبادت بدون معرفت امام، قالبی است بی روح و با عرفان فرسنگ ها فاصله دارد و عارف کسی است که فانی در ولایت الهیه باشد».(5)

یک طواف سر کوی ولیّ حق کردن

به ز صد حج قبول است، به دیوان بردن

ایستادن نفسی نزد مسیحا نفسی

ص: 50

به ز صد سال نماز است به پایان بردن(1)

وجود پربرکت امام در همه لحظات زندگی انسان ها جاری است و لطف و کرمشان شامل هر ذی نفعی می شود و از سایه مهربانی آنان هیچ کسی بی نصیب نمی ماند. حضور امام و ولی و زحمت آنان، لازمه بقای زندگی  اجتماعی و فردی است و همه می توانند از فیض وجودشان بهره مند شوند. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

خدا ما را آفرید و خُلق ما را نیکو ساخت و... ما را چشم خویش در بندگان نهاد و زبان گویای خویش در آفریدگان و دست باز خویش در بندگان. به وسیله ما درخت میوه داد و رودها جریان یافت. باران نازل شد و گیاه زمین رویید و با عبادت ها خدا پرستیده شد. اگر ما نبودیم، او پرستیده نمی شد.(2)

پیامبر اسلام در این باره به علی علیه السلام چنین می فرماید:

امامان از فرزندان تو هستند. به وسیله آنان باران رحمت و مهر به امتم برسند و به وسیله آنان دعایشان مستجاب می شود و به وسیله آنان بلا از آنان دور و به وسیله آنان رحمت و مهر از آسمان نازل می شود.(3)

امام مانند خورشید پشت ابر است که دیده نمی شود، ولی فیض و برکت خود را نثار همه می کند و همه از وجود این نعمت الهی کم و بیش بهره مند می شوند. امام و ولیّ حق در هر زمان و هر مکانی که باشد، سبب تداوم و حیات جامعه اسلامی می شود و آموزه های اسلامی و آسمانی را زنده نگه می دارد. با وجود آنان، جامعه اسلامی رشد می کند و به شکوفایی می رسد و

ص: 51

کشتی انسانیت به ساحل نجات می رسد.

بتوانیم حضورش را درک کنیم و به محضرش راه یابیم و ظهورش را از خودش بخواهیم؛ زیرا دعا و زمزمه خود او نیز در طواف خانه عشق همین است. ازاین رو، در طواف، منا، سعی و صفا و همه اعمال و مناسک دعا می کند زمان ظهورش هر چه زودتر فرا برسد.

انسان با سنگ و صحرا و صخره و ریگی است که نه سودی دارد و نه زیان.(1)

در ورای این اعمال و مناسک ظاهری، هدفی بزرگ و مهم نهفته است که دگرگونی روحی و آزمایش بزرگ بندگان خداست. در هر کدام از این اعمال، رمزی عمیق برای تعالی و تکامل بشری نهفته است. «حج تنها مناسک نیست، بلکه سیر و سلوک باطنی و قلبی منازل روحانی است تا منزل قرب و هر یک از منازل و مشاهد رازهای عرفانی معنوی اخلاقی تربیتی و ارشادی دارد و همین هاست که به حج معنا و مفهوم می بخشد و دگرگونی اخلاقی و معنوی را در زائر پدید می آورد».(2)

در حج، پرده ها و زنگارهای دل کنار می رود و دل، نورانی و آماده می شود  تا با خدا دیدار کند و به محبوب ازلی و ابدی دست یابد. هدف اصلی در این سفر مقدس، سیر الی الله، تهذیب نفس، طهارت روحی و پاک شدن از گناه و آلودگی های گذشته و حال است و مهم ترین فلسفه و اسرار و حکمت حج، در یک کلام، حَوِّل حالَنا اِلی اَحسَنِ الحال است.

در واقع، حج، فرصتی برای زندگی دوباره و شنا کردن در دریای معنویت و روحانیت است تا همراه با جزر و مدش، روح و جان را جلا دهیم و برای رسیدن به کویش همچون پروانه شیدا گردیم و در آتش اشتیاقش خاکستر شویم.

اعمال و مناسک حج، تحول ایجاد می کند و انسان را از پلیدی ها می رهاند

ص: 54

و با طهارت و قداست آشنا می سازد. انسان باید به غنای روحی برسد و از مادیات دوری جوید و به تصفیه روح و روان بپردازد و برای آراستن نفس بکوشد تا به مقام قرب الهی و کمال انسانیت دست یابد. می توان گفت «خدا هر چه را که خواسته به آدمی بگوید، در حج ریخته است. حج تمام اسلام است».(1)

اگر فلسفه و اسرار اعمال این مناسک را به خوبی درک کنیم، حج برای همه یک دوره کامل پالایش روح و سازندگی معنوی به شمار می آید. در این سفر مقدس، هر کس که معرفتش بیشتر باشد، سود او بیشتر خواهد بود. پس بر منادیان حرم الهی است که با مطالعه و تأمل درباره فلسفه اعمال و مناسک حج، با جنبه های گوناگون این عبادت آشنا شوند و در خود تحول روحی و اخلاقی ایجاد کنند. شاید نتوان با همه اسرار و فلسفه حج آشنا شد، ولی به اندازه توان خود باید کوشید.

آب دریا را اگر نتوان کشید

هم به قدر تشنگی باید چشید(2)

وقت حرکت، حرکت به سوی انسانیت و کرامت، حرکت از ابتدا تا انتهای بندگی. پس وقت سکون و توقف نیست؛ زیرا یک لحظه سکون و توقف سبب محرومیت از نعمت های الهی می شود. ازاین رو، باید وقت را غنیمت شمرد و شتاب کرد.

وقت دل دادن و دل کندن است. دل کندن از رنگ ها و خواسته های دنیوی و مادی است. وقت دل دادن به اوست. باید دل را به او سپرد و با او یکی شد. تا به او دل ندهی، تا با او یکی نشوی، نمی توانی با او باشی. وقت بیرون آمدن از مرداب گناه و بندگی نفس است. میقات، توقف گاه است؛ توقف گاه حرص و آز، کینه و کدورت، توقف گاه شیاطین نفس، ابلیس های کوچک و بزرگ. میقات، مکانی است که زنجیرهای وابستگی ها پاره می شود و مظاهر دنیوی رنگ می بازند و انسان در اقیانوس بی کران بندگی سیر می کند. میقات، محل دفن منیت ها و زشتی ها و ناپاکی ها و ایستگاه گناه و آلودگی است. میقات، مرز میان دیروز و فرداست، مرز بودن و شدن، آنچه بودی و آنچه می خواهی شوی. پس باید حرکت کرد و وقت را مغتنم شمرد. پس باید بندهای اهریمن را از هم گسست و به آرزوها و تمناهای شیطان پشت کرد. باید به فردای  واقعی خود رسید. باید پوست انداخت و از نو متولد شد.

میقات، فصل تولد و رویش دوباره بر اساس پیمانی جدید است. باید همانند نوزادی پاک، با جامه ای نو و پاکیزه، بدون هیچ پلیدی، چشم به روی

ص: 56

دنیایی نو گشود. میقات، راه میان بُری برای رسیدن به خدا و نقطه پایان سرگردانی است. میقات، سرزمین عهد و پیمان با معبود است. باید اولین مرحله را آغاز کرد. میقات، محل هجرت است؛ هجرت از گناه و زشتی. باید هاجر شد؛ یعنی از سرزمین دل بستگی ها و وابستگی ها هجرت کرد.

«میقات، ورود به محشر خلق و شروع قیامت صغراست. آغاز زیارت خانه خداست. محل استجابت دعاست. محل پذیرش توبه و بازگشت به خداست. محل هجرت از گناه و آنچه در دنیاست. محل قیام بهاری و زندگی نو برای خداست. محل آموزش و تعلیم مکتب ابراهیمی است. محل قرنطینه الهی و تزریق واکس ضد طاغوتی است. محل دگرگونی بزرگ و تغییر و تحول انقلابی است. محل ورود از خود به خدا [و] از اسارت به آزادی است. محل ورود از پلیدی به پاکی و جهالت به آگاهی است».(1)

میقات، جای پای صالحان و سالکان و پاکان و میعادگاه پیامبران است. جای پای بهترین و برگزیده ترین بندگان خداست. در میقات می توان گام های _آدم _علیه السلام، _ابراهیم _علیه السلام، _اسماعیل _علیه السلام، _هاجر _علیهاالسلامو _محمد _صلی الله علیه و آلهرا دید. میقات، یادآور خشوع و خضوع و تسلیم و بندگی است. سرزمین پیروی و پرهیزکاری و آزمون است. باید برای ورود به این سرزمین پاک، همه چیز را رها کرد و دل به  خدا بست. خداوند می فرماید:

فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً. (طه: 12)

ص: 57

پای پوش خویش بیرون آور که تو در سرزمین مقدس «طوی» هستی.

در پایان باید خسی در میقات گردی. «میقات، جای خوبی برای آشتی با خدا و روی آوردن به درگاه لطیف و رحمت حضرت اوست. مُحرم شدن در میقات؛ یعنی ورود به میهمانی خدا و نشستن کنار سفره رحمت حضرت حق.»(1) در میقات، حاجی برای یک ضیافت الهی آماده می شود. پس باید پیش از ورود به آستانش آماده شد و جامه پرهیزکاری بر تن کرد. لباس گناه و نافرمانی را از تن درآورد و پیراهن پیروی و بندگی را پوشید و روح را صیقل و جان را صفا داد. در این ضیافت بزرگ الهی، نخست باید به همه تعلقات و دل بستگی ها پشت و از مظاهر دنیوی دوری کرد و هر چه را آسمانی نیست، حرام شمرد.

بهوش ای دل که میقات است اینجا

محل نفی و اثبات است اینجا

از اینجا ساز وحدت می شود ساز

از اینجا می شود پرواز آغاز

از اینجا باید آهنگ سفر کرد

یقین خویشتن را بارور کرد

محل نیت پاک است اینجا

ص: 58

مکان رشد ادراک است اینجا(1) (2)

و سفید کنیم و حرمت آن را نگاه داریم و از هر آنچه حرمت و شخصیت و کرامت انسانی را ضایع می کند و می شکند، دوری کنیم. امام صادق علیه السلام در این باره فرموده است:

آن گاه با آب توبه، خالصانه از گناهان غسل کن. جامه صدق و صفا بپوش و از آنچه مانع ذکر خداوند است و تو را از اطاعت او محجوب می گرداند، احرام بند.(1)

 «غسل، پیرایش درون و تصفیه قلب و روان از گناهانی است که نفس را تیره می سازد و حجاب چهره جان می شود و این توبه خالص و انابه خدا و پشیمانی از معاصی و تصمیم بر ترک گناه در آینده محقق می شود و ریاضت و مجاهده می خواهد».(2)

با پوشیدن لباس احرام با خداوند پیمان می بندیم؛ پیمان عبودیت و بندگی و پیمان های اهریمنی را می شکنیم.

هر که پیمان با هوالموجود بست

گردنش را بند هر موجود رست(3)

در واقع، با درآوردن لباس دنیوی، لباس اسارت و دل بستگی ها، لباس گناه ها و غرورها، لباس امتیازهای اجتماعی و قومی و پُست ها و مقام ها و برتری جویی ها را از تن درمی آوریم و لباس واقعی انسانیت، شرافت، بندگی،

ص: 60

طاعت، دلدادگی و آزادگی را بر تن می کنیم.

تن آدمی، شریف است به جان آدمیت

نه همین لباس زیباست نشان آدمیت(1)

آن گاه هواها و هوس ها را به بند می کشیم و نفس را لگام می زنیم و خود را در اقیانوس توحید غرق می کنیم و یک رنگ و یک سو، برای فتح کعبه دل ها ره سپار می شویم؛ زیرا هدف از پوشیدن و در آوردن لباس، فتح کعبه دل است، نه کعبه گِل.

احرام نشانه تسلیم و صلح است؛ تسلیم در برابر فرمان های الهی و صلح و  آشتی با حضرت حق و تنها بنده او بودن و سر تعظیم در برابر او فرود آوردن. لباس احرام، لباس پرهیزکاری و خاک ساری است. احرام، آغاز هجرت است. هجرت به خویشتن گم شده ای که باید آن را جست. لباسی که انسان هنگام احرام می پوشد، رنگ لباس تولد و مرگ است. روزی که به دنیا می آییم و روزی که از دنیا می رویم، در هر دو حالت لباس مان را خودمان برنمی گزینیم، ولی این دو با هم فرق دارد. در مراسم حج، جامه سپید را بر تن می کنیم و می خواهیم مانند لحظه تولد که پاک و معصوم و همچون کبوتر سبک بال هستیم، پرواز کنیم تا به بالاترین نقطه کمال برسیم.

بپوش احرام و ترک ما و من کن

ص: 61

به دست خود منیت را کفن کن

کفن کن خویش را بی خویش آن گاه

برآر از پرده پر شور دل آه

بگو یا رب دگر کارم تمام است

به من جز شوق وصل حق حرام است

پس آن لب فرجام شوق تو کن

فروشان نغمه لبیک سر کن

بگو لبیک لبیک یا معبود لبیک

مرا تنها تویی مقصود لبیک(1)

عاشقانه هر چه بیشتر تکرار شود، ... بر شادابی و لطافت روح می افزاید».(1)

لبیک یا همان تلبیه گفتن، به معنای پاسخ دادن مثبت به تمام دستورهای اسلام و اجابت کردن دعوت حضرت حق است. در واقع، ما با گفتن لبیک متعهد می شویم که در برابر شیاطین درون و برون بایستیم. «آن که به ندای خدای احد و واحد پاسخ مثبت داده و با او پیمان می بندد، از هر بندی خود را رها می سازد و دیگر به هیچ ندایی لبیک نمی گوید».(2)

تلبیه، کلید ورود به اعمال و محرمات حج است، کوتاه ترین سخن با هزاران مفهوم. با گفتن «لبیک اللهم لبیک» وارد حج می شویم و دریچه دل را به روی شیطان می بندیم و همه ناپاکی ها و آلودگی ها را از خود دور می کنیم و به بیعت نفس «نه» می گوییم و با اعماق وجود صاف و صیقل داده شده و پاک و  بی آلایش به ندای حق پاسخ می دهیم و هم گام و هم صدا، چون قطره ای در دریای رحمتش غرق می شویم. امام صادق علیه السلامدرباره تلبیه چنین می فرماید:

تلبیه صاف و پاک، آن هم خالص و بی شایبه برای خدا، در حالی که با تمام وجودت به عروه الوثقی حق در قرآن مجید و اهل بیت علیهم السلاممتمسک و متصل باشی.(3)

«لبیک اللهم لبیک»، ملکوتی ترین شعار آسمانی است که از اعماق وجود

ص: 63

انسان عاشقانه برمی خیزد. در واقع، زیباترین سرود و شعر بندگی و دوستی و تنها شعار ایمان است. وجودمان را در سایه این شعار الهی از گزند شیطان و شیطنت طاغوت و طاغوت زدگان نجات می دهیم. تلبیه، اجابت کردن دعوت میزبان است که ما را به میهمانی فرا خوانده است. میزبان کسی است که دوستت دارد و دعوتت می کند. میهمان نیز جواب کسی را داده است که دوستش دارد و اجابت می کند. ما به ندای کسی لبیک می گوییم که فرمان بردار و مطیع محض او باشیم. در غیر این صورت، حضرت حق ندای ما را جواب نمی دهد و در جواب لبیک ما «لالبیک» می گوید. «از امام زین العابدین علیه السلام روایت است هنگامی که محرم شد و بر مرکب قرار گرفت، رنگش زرد شد و لرزه بر اندامش افتاد. توان لبیک گفتن را از دست داد و فرمود: می ترسم بگویند لالبیک و لاسعدیک».(1)

«لبیک اللهم لبیک»؛ یعنی دور انداختن هر چه غیر اوست و «لا شریک لک لبیک»، یعنی شریکی برای او نیست و یکتا و بی همتاست. راز لبیک گفتن نیز  همین است. امام سجاد علیه السلام راز لبیک گفتن را چنین بیان می کند:

خدایا با تو پیمان می بندم که از این پس جز به طاعت تو زبان نگشایم و زبانم را بر همه گناهان ببندم.(2)

تلبیه، تغییر زبان از همه گناهان مربوط به آن است. زبان به حق و طاعت گشودن و از گفتار باطل و معصیت رستن است.(3) تلبیه؛ یعنی اعلام آمادگی

ص: 64

کردن بر هر نوع اطاعت و عبادتی و پاک کردن دل و زبان از هر نافرمانی و معصیتی، مانند دروغ، حسد و کینه که روح آدمی را تیره می سازد. این آهنگ روح افزای آسمانی در موسم حج از حلقوم صدها هزار عاشق دل باخته حق برمی آید و دره های کوهستانی مکه را پر می کند. روح را از تنگنای عالم ماده و خاک بالا می کشد و در فضای بلند و وسیع و منور الهی به پرواز درمی آید.

درونی و پاک شدن روح آدمی و زدودن آلودگی های باطنی، نباید از هیچ تلاش و کوششی دریغ ورزیم و همیشه باید امیدوار باشیم. البته امید نباید آدمی را مغرور کند. بلکه باید همواره به خوف و رجا توجه داشت؛ امید به رحمت خدا و ترس از کیفر گناهان. این خوف و رجا سبب تعادل می شود و جایی برای افراط و تفریط نمی گذارد.

«مسعی از یک طرف محل بروز و ظهور فضیلت های عالی صبر و توکل و عبودیت انسان و از طرف دیگر، جلوه گاه کرم و رأفت و رحمت و عطوفت حضرت ایزد منان است».(1)

در این رفت و برگشت های پیاپی، بیماری ها و گناهانی چون حرص، کبر، غرور، بخل، ریا و خودنمایی رنگ می بازد و انسان برای رفتن به مرحله بعدی، پاک و مطهر می شود و غبار کینه و کدورت را می زداید و فلسفه تکرار آن این است که در هر مرتبه، رذیلتی را از خود دور کنیم. در واقع، سعی، راه  میان بُری برای رسیدن به عرفان الهی و شناخت خداست و برای رسیدن به این مقام باید سختی ها و دشواری ها را تحمل کرد و بسیار کوشید. انسان هروله کنان این مسیر را می پیماید. هروله، نشانه فرار از شیطان و دوری از هوا و هوس هاست.

به می پرستی از آن نقش خود بر آب زدم

که تا خواب کنم نقش خود پرستیدن(2)

ص: 66

«هروله موجب فرو ریختن بادهای سنگین کبر و خودبینی و انانیّت و خودپرستی است.»(1) «هروله و سعی بین صفا و مروه، نشانه تواضع و افتادگی انسان در پیشگاه خداست و بقایای کبر و خودخواهی و آنچه را در ظاهر و باطنش بوده است، از بین می برد.»(2) امام صادق علیه السلام می فرماید:

ما لِلّهِ عَزَّ وَ جَل مَنْسِکٌ اَحَبُّ اِلَی اللّه تَبارَکَ وَ تَعالَی مِنْ مَوْضِعِ السَّعْیِ و ذلک أنَّه یَذِلُّ فِیهِ کُلُّ جَبّارٍ عَنیدٍ.(3)

هیچ مکان عبادتی نزد خدا محبوب تر از مکان سعی نیست؛ زیرا در آنجا هر متکبر و گردن کشی خاضع می شود.

خداوند درباره صفا و مروه می فرماید:

اِنَّ الصَّفاءَ وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللهِ. (بقره: 198)

پس باید خاطره آن تا همیشه تاریخ زنده و باقی بماند و تجدید شود؛ زیرا  هر کدام از دو کوه (صفا و مروه) یادآور شجاعت و ایثار است. «سعی زائر آن گاه که به جانب صفا دارد، این است که خود را تصفیه کند و از صفای الهی برخوردار شود و وقتی به سوی مروه می رود، سعی می کند تا مروت و مردانگی به دست آورد؛ زیرا مروه، رمز مروت و مردانگی و صفا نشان تصفیه و تهذیب روح است.»(4) «چه بجاست که انسان در این مکان مقدس اندکی بیندیشد و هم زمان با سعی تن، به سعی جان و سیر فکری نیز بپردازد که

ص: 67

چگونه باب رحمت حق به روی بندگان صالح و مخلص باز است».(1)

یکدیگر دوست شوند تا هم بستگی شکل گیرد. وقوف در عرفات، به معنای تسلیم و اطاعت است. سر بر زمین می گذاریم و اعتراف می کنیم که چه گناهانی از ما سر زده است. ساعت حضور در عرفات، ساعت شناختن روح و بیداری افکار و دل هاست».(1)

«تشنگان رویش و عارفان کویش، همه ساله در عرفات، منتظر دیدار با حضرت صاحب الامر هستند تا شاید بتوانند در این مکان مقدس، حضرت را زیارت کنند. وادی عرفات، محل راز و نیاز، جایگاه درمان دردهای باطن و مرکز دعا و عرصه مناجات و میدان طلب رحمت و مغفرت و موضع گذاشتن پیشانی ذلت به درگاه مالک الملوک است.»(2) «عرفات، سرزمینی است که خداوند به خاطر اشک ها و دعاهای زائران خانه خود بر فرشتگان مباهات می کند».(3)

 عرفه، روز تلاش و کوشش برای کسب معرفت و رسیدن به درجات عرفانی حج اکبر است. روز دعا و تضرع، روز انابه و توبه، روز عفو و بخشش است. به گفته رسول خدا صلی الله علیه و آله، سخت ترین روز شیطان است. روز امید و امیدواری، روز اعتراف به گناهان است.

ص: 69

روز عرفه، روز پرواز به سوی آزادی و رهایی از اسارت و گسستن رنجیره های گناه و عصیان است. روز عرفه، روز تمرین بندگی، روز اوج پرواز به سوی انسانیت، روز اجابت ندای درون در کنار جبل الرحمة است. عرفه، روز جاری شدن در جویبار رحمت و فیض الهی است. روز عرفه، روز بارش رحمت و مغفرت است؛ روزی که هیچ نیازمندی ناامید از درگاهش برنمی گردد. زینت عابدان، امام زین العابدین علیه السلام به نیازمندی که در روز عرفه گدایی می کرد، فرمود:

امید می رود در این روز برای بچه های در شکم، فضل خدا شامل حال آنها شود.(1)

روز عرفه، روزی است که ناامیدی، بزرگ ترین گناه به شمار می آید. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

اَعْظَمُ اَهْلِ عَرَفاتٍ جُرْما مَنْ اِنْصَرَفَ وَ هُوَ یَظُنُّ اَنَّهُ لَمْ یَغْفِر لَهُ.(2)

در میان کسانی که به عرفات رفته اند، بزرگ ترین گناه را کسی مرتکب  شده است که از عرفات برود و گمان کند که خداوند او را نبخشیده است.

عرفه، روز اصلاح نفس، جبران گذشته و درمان بیماری ها است. توقف و درنگ در صحرایی بدون هیچ رنگ و امتیازی، آدمی را به یاد صحرای محشر می اندازد و روز قیامت را به یاد می آورد؛ روزی که همه با لباس یک دست و یک رنگ، سر از قبر درمی آورند و گریان و نالان، منتظر رحمت و بخشش خداوند هستند. در آنجا، موقعیت و قوم و نژاد، امتیاز به شمار نمی آید. در

ص: 70

واقع، صحرای عرفات، قیامت صغراست. عرفه، فرصتی برای اندیشیدن و تفکر است. بیندیشیم و ببینیم که چه کرده ایم و چه باید بکنیم؟ به درگاهش چنگ بزنیم و از حضرتش آمرزش بخواهیم. ششمین پیشوای شیعیان، امام صادق علیه السلام درباره اسرار و معرفت این سرزمین چنین فرموده است:

درنگ مردم در عرفات، برای دعا و مناجات، شوق و اشتیاق و گدایی از خدا و فضل بی کران اوست. آنان به اندازه توانایی خود به ستایش و نیایش خداوند می پردازند تا خورشید در کرانه مغرب فرو رود.(1)

در صحرای عرفات، در روز عرفه و در کنار جبل الرحمة با معشوق خود به راز و نیاز می پردازیم و خود را به آغوش رحمتش می سپاریم تا بار دیگر لیاقت ورود به حریمش را پیدا کنیم. در این لحظه تنها سرمایه مان همان آب توبه است که از چشمان مان جاری می شود و با ناتوانی زمزمه می کنیم:

اِلهی اَنَا الْفَقیرُ فی غِنایَ، فکیف لا أکُونُ فَقیرا فِی فَقْرِی، اِلهی ما اَلْطَفَکَ بی مَعَ عَظیم جَهْلٍ وَ ما اَرْحَمَکَ بی مَعَ قَبیح فِعْلی.(2)

 خدایا! در بی نیازی، فقیر و نیازمندم. چگونه در فقر و ناداری نیازمند نباشم. الهی! چه مقدار مرا مورد رحمت و لطف خویش قرار می دهی با این همه نادانی و کار زشت و ناپسند من.

هم نوا با آدم علیه السلام و ابراهیم علیه السلام و همه پیشوایان دین، سلاح و سپر بنده مؤمن را که دعاست، برمی داریم و به درگاهش می رویم تا به معرفت و یقین کامل برسیم. چه باشکوه است گفت وگوی مولا و بنده. چشم

ص: 71

خود می گردانیم تا مولای خودمان را که در همین حوالی است، بیابیم و با دلی شکسته و چشمانی اشک بار، چشم خود را به روی غیر می بندیم، به این امید که با چشم دل، او را ببینیم.

آکنده از شوق و امید و با زمزمه های عاشقانه و عارفانه به راز و نیاز با معشوق می پردازد. وی با قلبی پاک و کوله باری از اندوخته های معنوی، از خدا می خواهد بار دیگر توفیق حق رفیق راهش شود و از صراط مستقیم منحرف نگردد و اسیر بند شیاطین نشود. آن گاه است که آدمی نسیم رحمت و لطفش را در روح و روان خود احساس می کند. «سرزمین مشعر، سرزمین پایان هجر و نقطه شروع وصال و لقاست.»(1) «امشب وقت آن است که حصار دل را بشکنی و پرده از روی زشتی ها برگیری».(2)

چشم دل باز کن که جان بینی

آنچه نادیدنی است، آن بینی(3)

«امشب عقده های زندگی را بگشا و علقه های دنیوی را رها کن و ناخالصی هایی را که دنیا برایت به ارمغان آورده، دور ساز.»(4) شبی ملکوتی و روح افزاست و باید به دور از هیاهو، گوشه ای آرام بگیری، به گونه ای که هیچ صدایی به جز صدای مناجات به گوشت نرسد. در بیابان پر از سنگ ریزه و خاک، در شبی مهتابی که ستارگان چشمک زنان در انتظار گفت وگوی تو با معبود هستند، دست نیاز به سویش دراز کن.

ص: 73

چه روزها به شب آورده ام در این امید

که با وجود عزیزت، شبی به روز آرم(1)

همه زیبایی های دنیا را کنار بزن و صورت خود را بر خاک این سرزمین مقدس بگذار و راز دل را بازگو کن تا روح و جانت تازه شود و نسیم کوی دوست را استشمام کنی. امام صادق علیه السلام در این باره چنین می فرماید:

به گاه وقوف در مشعر به خداوند تقرب جوی، در حالی که به او اطمینان داری و با صعود بر کوه مشعر با روحت به سوی ملأ اعلی بالا رو.(2)

امشب تو مهمان خداوند هستی و میزبان، خداوند است. همین بس که به تو توفیق داده است که در بهترین سرزمین ها به تصفیه روح و روان بپردازی و آماده نبرد با شیطان شوی و سلامت را در خاک جست وجو کنی. شب مشعر، شب آگاهی یافتن است، شب شناخت خدا و خودت و دشمنت. شب فعال شدن شیاطین است و اهریمن، آخرین حربه را به کار می گیرد تا این شب عزیز و این فرصت استثنایی را از تو بگیرد. «شب مشعر، شب یقین و تجلی باور و تمرین تعبد است. خاکی بودن را تمرین می کنی تا در روزهای دیگر هم از بند تن و دام نفس رها شوی.»(3) مشعر، بهترین سرزمین و بهترین زمان برای گردآوری سلاح برای نبرد با شیاطین است. باید از تاریکی و سیاهی شب بهره مند شوی تا فردا، شیطان، این دشمن خطرناک را سه بار سنگ باران کنی؛ دشمنی که سدّ راه توست . با جست وجو در خاک،

ص: 74

خاک ساری و خاک نشینی را تجربه کن؛ زیرا نشانه مردان حق و افتخارشان و نشانه بندگی شان، بر  خاک نشستن با خاکیان است.

شب مشعر، شبی پر از بیم و هراس است؛ چون باید انسان، خود را برای فردایی مهم آماده سازد. هم باید با شیطان درون خود، نفس اماره به نبرد بپردازد و او را قربانی کند و هم باید با سنگ ریزه هایی که جمع کرده است، به جنگ با شیطان رجیم برود.

چه مبارزه سختی است. انسان عمری را با شیطان خو کرده و همیشه و همه جا همراه او بوده و بر اساس فرمان او زندگی کرده است و اکنون می خواهد او را از خود براند. شیطان هم حاضر به این جدایی نیست، ولی انسان باید با امید به فضل و رحمت پروردگارش، آماده پیکار شود؛ زیرا غیر او پناه گاهی ندارد.

هم دانه های سنگ و هم قطره های اشک، هر دو وسیله ای است؛ یکی برای محو شیطان و دیگری برای محو آتش. برای روز قیامت هم باید از لابه لای ظلمات دنیا، وسایل نجات خود را آماده کنیم. قطره اشک مؤمنان در شب ها، وسیله نجات آنان در روز قیامت است.

برای به دست آوردن حالت های معنوی و آمادگی برای نبرد با شیاطین و لیاقت یافتن در محضر الهی باید تهذیب نفس داشت. بدون تهذیب نفس نمی توان هیچ کدام از مراحل را در عرفات و مشعر پیمود و تهذیب نفس هم با یاد خدا امکان پذیر است. به ویژه در مشعر که خداوند فرموده است:

فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرام. (بقره: 198)

خدا را در مشعر الحرام یاد کنید.

ص: 75

نیکوست.

«منا، نمایشگاهی است که سرمایه های روحی بسیار ارزنده انسان های تکامل یافته را که نماینده آثار تربیتی پیغمبران و رجال آسمانی هستند، در معرض نمایش گذارده و تمام جهانیان را به تماشای آن می خواند. منا وادی قرب و تجلی گاه عنایات خاص حضرت معبود است».(1)

درون وجود آدمی و محیط زندگی است.»(1) مبارزه با هر گونه بدی و پلیدی که در مسیر راه تقرب خداوندی است و هر چیزی که مانع از بندگی و پیشانی سایی در محضر دوست شود.

در واقع، در هر مرتبه از سنگ زدن به شیطان باید یکی از صفات شیطانی همچون حسد، غرور، کبر و ریا را از خود دور کنیم. امام صادق علیه السلام می فرماید:

هنگامی که جمرات را رمی می کنی، افعال زشت و ناپسند و پستی و  شهوت پرستی را از خود دور کن.(2)

برای پیکار با دشمنان، چه درونی و چه بیرونی، باید در دل خوف و ترسی نباشد. پروردگار در این باره می فرماید: «فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.» (بقره: 38) همچنین دعا و استغفار «اللهم ادمر عنی شیطان»(3) بر زبان جاری باشد و در دست، سلاح «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ» (انفال: 60) باشد.

سلاح ما هفت سنگ ریزه به ظاهر بی ارزش است که شب قبل در سرزمین مشعر جمع کرده ایم، نه یک عدد کمتر و نه یک عدد بیشتر. این یک دستور و قانون است. زن و مرد، کوچک و بزرگ، از هر نژاد و قومی که باشند، باید به این فرمان تن دهند. امت اسلام همیشه و همه جا باید آماده حمله به دشمن

ص: 78

باشد. هر یک از ستون هایی که باید سنگ زده شوند، نمادی از دشمن و شیاطین است.

«اینک با پرتاب سنگ ریزه ها به سوی ستونی که آن را شیطان فرض می کند، عزم و نیت و تصمیم خود را برای دست شستن از گناه و زشت کاری و تسلیم نشدن به جاذبه ها و وسوسه های شیطانی به صورت محسوس و ملموس اعلام می کند و با این عمل ظاهری، نیت باطنی خویش را نشان می دهد و آن را تقویت و تثبیت می کند».(1)

تمناهای دل است. گردن طمع را ببر و گردن خواسته ها و آرزوهای نامشروع را بزن. این آخرین کار، فرصت حیات و فعالیت را از شیطان می گیرد. «وقتی حج حاجی تمام است که توانسته باشد نفسانیات را در «مذبح ایمان» ذبح کند و خود را در قربان گاه منا زیر پا نهد و تیغ بر حلق نفس اماره بگذارد».(1)

امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید:

وَ اَذْبِحْ حَنْجرَةَ الْهوَی وَ الْطَّمعِ عِنْدَ الذَّبیحةِ.(2)

 موقع ذبح قربانی، گلوی هوای نفس و طمع را قطع کن.

کشتن هوا و هوس ها و خواهش های نفسانی، بدون پرهیزکاری امکان پذیر نیست. «در حقیقت، ذبح قربانی، رمزی از تهذیب نفس، تطهیر قلب و بریدن رگ های حرص و طمع و هوس بازی ها و هواپرستی ها است»(3) «تا میدان تجلی تقوای الهی در پهنه حیات و زندگی باز شود و زائر به حریم قدس دوست تا مرحله لقا و وصال سفر کند».(4)

شاید قربانی کردن در ظاهر، ذبح حیوان باشد، ولی در واقع، از بین بردن صفات حیوانی است و مبارزه با هر چه مانع رسیدن به کمال واقعی می شود. قربانی، هدیه ای برای رهایی از گناهان است. امام صادق علیه السلامدرباره فلسفه قربانی می فرماید:

اِنّهُ یُغْفَرُ لِصاحِبها عِندَ اَوّلِ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ مِنْ دَمِها اِلَی الأرضِ.(5)

ص: 80

کسی که قربانی می کند، هنگامی که اولین قطره از خون قربانی به زمین برسد، گناهانش بخشیده می شود.

قربانی کردن؛ یعنی فدا کردن بهترین های خود در راه محبوب و گذشتن از بهترین ها برای رسیدن به معشوق، به این امید که همه رذایل شیطانی و خواسته ها و میل های درونی و بیرونی از انسان دور شود. اگر انسان سر خواهش های نفسانی را نَبُرد و پایه های ایمان را در دل خود محکم نکند، به راحتی نمی تواند در برابر اهریمن بایستد.

 قربانی کردن، اثبات عشق و تسلیم، تعبد و بندگی محض، فداکاری و ازخودگذشتگی و ایثار و زنده کردن خاطره بت شکن توحید، ابراهیم علیه السلام و اسماعیل علیه السلام است که از آزمون بندگی، پیروزمندانه بیرون آمدند و روحیه تسلیم و رضا و اطاعت را به نمایش گذاشتند.

ذبح اسماعیلت کار چندان آسانی نیست. باید نخست به معرفت برسی و شعور و آگاهی یابی و آرزوهایت را تعدیل کنی و دشمن درون و برون را سرکوب سازی. آن گاه می توانی اسماعیلت را (مال، ثروت، مقام، موقعیت) و هر آنچه تو را به خود وابسته می کند، در راه رسیدن به معشوق قربانی کنی. البته باید چشمانت را ببندی تا وسوسه نشوی.

«در قربانی کردن، هدف اصلی، گذشت از مال و اظهار علاقه و عشق نسبت به خداست.»(1) «قربانی ات هرچه بهتر و بزرگ تر باشد، علاقه و عشقت را بهتر و بیشتر به معبودت نشان داده ای. قربانی، کشتن نفس اماره در راه خدا

ص: 81

و بریدن حلقوم طمع است».(1)

فلسفه دیگر این عمل، پیروی محض و بندگی مطلق است. با این کار نشان می دهیم که تنها خدا را می پرستیم و بدون درنگ، به فرمان های الهی عمل می کنیم. در واقع، تراشیدن مو، نشان دهنده نهایت خضوع و تسلیم در برابر فرمان های الهی است که انسان، خود را در برابر خداوند، بی نهایت خوار و حقیر ببیند.(1) امام صادق علیه السلاممی فرماید:«فَاحْلَقْ رأسَکَ تواضُعاً للّه ؛ موی سرت را به نشان تواضع و خشوع در برابر اوامر الهی بتراش».(2)

ممکن است هدف از حلق کردن، افزون بر زدودن آلودگی های درونی خود، زدودن آلودگی های اجتماعی باشد تا بدین وسیله محیط اطراف را نیز  از مفاسد و رذایل اجتماعی بزداییم و اولین قدم برای این کار را باید فرد بردارد.

از بین رفتن زیبایی ظاهری؛ یعنی پایان دل بستگی های دنیوی و اینکه به خاطر محبوب حاضر می شوی زیبایی هایت را از دست بدهی. به همین دلیل است که پس از آن آزاد می شود و مجوز استفاده از نعمت ها را به دست می آورد. «انسان با انجام حلق اعلام می کند که این زیبایی و جمال را در پای آن جمیل نثار می کند و در واقع، زینت های ظاهری را از خود دور می کند که این اوج تواضع و خضوع است و با تقصیر، خود را از آلودگی ها می رهاند که این نیز اوج پالایش و زدودن زشتی هاست».(3)

ص: 83

است تا با دلی امیدوار و قلبی محزون، به پاک سازی روح بپردازیم و برای دریافت لطف حق تعالی بکوشیم.

زمانی این آلودگی ها از بین می رود که جام دل شکسته شود. آن گاه حق تعالی متجلی می شود؛ زیرا خداوند فرموده است:«أَناعِنْد الْمُنکَسِرُ قُلُوبُهْمْ؛ من نزد شکسته دلانم».(1)

در کوی ما شکسته دلی می خرند و بس

بازار خودفروشی از آن سوی دیگر است

انسان در جست وجوی بهشت گم شده خود، به تزکیه نفس می پردازد و دردها و نیازها و آرزوهایش را با او بازگو می کند. بیتوته کردن، فصل رویش دوباره جوانه های امید و زندگی و فرصت مناسبی برای شناسایی دشمن و آمادگی برای مبارزه با اوست. به فردایی باید اندیشید که با وجود مبارزه های سختی که در پیش داری، باید دشمن را سنگسار کنی و با رفتن به قتل گاه، کینه، حسد، آز و همه صفت های ناپسند را نابود کنی.

 بیتوته کردن، تولدی دوباره است. باید با دلی امیدوار و چشمانی اشک بار و دستی پر نیاز، به درگاه خداوند پناه ببریم و خود را نزدش بیمه کنیم تا از وسوسه های اهریمن قسم خورده در امان بمانیم و از او بخواهیم تا ما را از غفلت و دنیازدگی و خودمحوری برهاند.

در ظاهر، توقف و ایستادن و سکون است، ولی در باطن آن، دنیایی از

ص: 85

تفکر و پویایی درباره حال و گذشته نهفته است؛ اینکه چه اندوخته ایم و چه باید بیندوزیم و کالای گران بهای عمر را چگونه مصرف کرده ایم. تا کنون چه محصولی را از کشتزار دنیا، برای آخرت برداشت کرده ایم و اکنون در کجا هستیم و چه اندوخته ایم و برای آینده چه تصمیمی گرفته ایم و چه برنامه ای برای خودسازی داریم و عمر تلف شده خود را چگونه می خواهیم جبران کنیم؟ «چنین وقوفی سرشار از پویایی در تفکر و اندیشه است که اگر درست انجام گیرد، به تحرکی بس شگرف در زندگانی تبدیل می شود و به خودسازی و شخصیت انسانی می انجامد».(1)

بیتوته، مرور کارنامه زندگی و خوبی ها و بدی هاست. «فرصتی است تا دفتر دل را بگشایی و کتاب عمل را بازخوانی کنی.»(2) همچنین فرصت بسیار مناسبی برای اندیشیدن درباره معاد و کوله باری است که باید با خود ببریم. پس از آن، صحرای عرفات و مشعر است. همه با لباسی متحدالشکل، همانند لباس قیامت حاضر شده اند و هرکس با هر زبانی با معبود خود راز و نیاز و عقده گشایی می کند و هر کس به زبانی، او را می ستاید. گذشته خود را به یاد  می آورد و بر عمر از دست رفته، حسرت می خورد و با توبه از گناهان خود، آمرزش طلب می کند تا دیگر باگناه و آلودگی، قلب خود را تیره و تار نکند.

اینک تا چند قدمی خانه اش چیزی نمانده است. باید به اقیانوس بپیوندی و با دیگر کبوتران سپیدپوش، با دلی پر امید و رویاندن شکوفه لبیک بر لب خود، به جویبار رحمت الهی برسی و گردش حلقه بزنی، همچون زنبور که به دور کندوی عسل می چرخد.

خورشید که در دل طلوع کند، برف تمناهای دنیا را آب می کند. حرم، قطعه جدا شده ای از بهشت موعود در این عالم خاکی است. شرط ورود به حریمش، دوری از آلودگی و تیرگی هاست.

طواف، نماد توحید است و خشوع در پیشگاه عظمت توحیدی. طواف، پروانه شدن و پرواز دادن روح تا قله بندگی در مدار توحیدی است. طواف، پرواز در مسیر عشق و پیوند با رب العالمین است.

طواف، ملاقات با خداوند است. طواف، از روحانی ترین و ملکوتی ترین حالات در مناسک حج است. در این مرحله تو قطره ای می شوی و همراه با پروانه های سفیدپوش، با بالی از عشق و ایمان و دلی سرشار از امید و رحمت، هم گام با فرشتگان الهی در عرش، هم دل و هم رنگ، زمزمه کنان خود را به اقیانوس بندگی می اندازی.

«طواف، شاه بیت پر طراوت  و دل نواز غزل شیوا و شکوهمند حج است و  تبلور مقام قرب و وصل عبد و معبود است. طواف و نماز، نشان دهنده مطهرترین و مقدس ترین و پرشکوه ترین و پرجذبه ترین و روحانی ترین و ملکوتی ترین حالات یک انسان است و آدمی در هیچ حالتی تا بدین حد از قرب و وصال و نزدیکی تام و تمام به راز آفرینش و کُنه هستی و معشوق

ص: 87

همه جهان و معبود کل هستی بهره مند نمی گردد».(1)

در واقع، طواف مسلمانان در یک روز معیّن و مشخص بر گرد خانه حضرت دوست برای خودسازی و تهذیب نفس و غنای روح به دور از امتیازهای قومی و قبیله ای و نژاد و رنگ، قدرت آنان را در جهان نشان می دهد. دیدنی ترین صحنه، حرکت آرام زائران است که با وجود اختلاف در رنگ و زبان و ملیت،(2) در کمال صمیمیت و مهربانی، بر گرد خانه یار می چرخند. آغاز و پایان طواف، برای یک هدف است که آن، طاعت و بندگی و آزاد شدن از بند شهوت و غضب و گذشتن از خود و خواسته های درونی و پیوستن به جمع و رفتن از خاک به افلاک است. در طواف حرم خدا که نشانه عشق به حق است، دل را از دیگران تهی کنید و جان از خوف غیر حق پاک سازید و به موازات عشق، از بت های کوچک و بزرگ و طاغوت ها و وابستگانش برائت جویید.

رو به سویش می ایستی. درست در چند قدمی اش هستی. مروارید اشک مجالت نمی دهد و گونه هایت تر می شود و تو می شوی سبک بال و بی وزن و تا کهکشان دوست، بال و پر می زنی و قطره می شوی و خجل می شوی چون  دریا می بینی.(3)

ص: 88

یکی قطره باران ز ابری چکید

 خجل شد چو پهنای دریا بدید

 هنگامی نسیم رحمت را احساس می کنی که یاد و نام او ورد زبانت می شود؛ چون اصل فلسفه نام این است که تو را به یاد خدا بیندازد. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

به درستی که خداوند طواف خانه خود را به یاد داشتن نام خود قرار داد. گوش دل را که باز کنی، صدای بال فرشتگان را می شنوی که بهشت را پاداش عملت قرار داده اند.(1)

حضرت علی علیه السلام در این باره فرموده است:

خداوند طواف را قرار داد تا بدان وسیله بر بندگانش رحمت و مغفرت فرو فرستد و بهشت را به ایشان پاداش دهد.(2)

کعبه را همچون نگینی در برمی گیری.کعبه، عرش زمین و فرش آسمان و سند اعتبار مکتب است. کعبه، بوسه گاه هزاران مجنون است که در پی لیلای دیدار، رنج بادیه بر دوش کشیده و سختی هجران را تحمل کرده اند تا به مطاف و مسعی برسند.(3)

در واقع، نگاه به کعبه همه دل بستگی ها و منافع دنیوی را از دیده و دل می زداید و دل های شیفتگان را غرق معرفت و معنویت و خودشیفتگی 

ص: 89

می گرداند و تو را به یاد بزرگ مردانی می اندازد که در جوارش آرمیده اند؛ هاجر و اسماعیل که الگوی صبر و مقاومت و اسوه پرهیزکاری و مظهر فداکاری بودند.

با طواف اول، هستی خود را از حجاب کفر نجات بخشیده ای که سایه ای خطرناک بر چهره ظاهر و باطن و مانعی سنگین در مقابل تابش نور توحید بر عمق قلب است. با طواف دوم، وجود خود را از شرک خفی و جلی که ظلمی عظیم بر پیکره انسان و انسانیت است، رها ساز. با طواف سوم، دست و پای جان را از هر نفاق و دورویی آزاد شو. با طواف چهارم، خود را از آلودگی هوا و هوس و اسارت و زرق و برق و زنجیر مادیت و گرفتاری به طبیعت نجات ده. با طواف پنجم، از زنجیر طمع و حرص و بخل و آز بیرون آی. با طواف ششم، از چاه خطرناک عجب و خودبینی و ربا و سمعه به درآی و با طواف هفتم، از کبر و استعلا و استغبا دور شو.(1)

خلاصه همه دین ها، دین اسلام و خلاصه همه عبادت ها حج است و طواف، زینت کعبه است.(2) طواف، نهایت عشق به دلدار است و گریز از هر نوع دلدادگی و عشق به غیر اوست و پاسخ مثبت دلدار به خواسته ها و استجابت خواهش هاست و زنده دلان عاشق و عاشقان زنده دل، آرام و خاشع و خاضع و هم دل و همراه یکدیگر، محو جمال ربوبی اش شده اند و در جست وجوی گم شده خود هستند.

ص: 90

«طواف، اوج حج و زیباترین و باشکوه ترین منظره آن است. طواف، نقطه  جوش و بالاترین حد پرستش است».(1) در میان کعبه، دست خدا؛ یعنی حجرالاسود قرار دارد. حجرالاسود به منزله دست خدا در زمین است که دلدادگانش با او مصافحه می کنند و پیمان می بندند.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است:

اَلْحَجَرُالاَْسودُ یَمینُ اللّه ِ فِی الْأَرْضِ یُصافِحُ بها مَنْ یَشاءُ مِنْ خَلْقِهِ.(2) حجرالاسود، دست خدا در زمین است که خداوند در آنجا با هر یک از بندگانش که بخواهد مصافحه می کند.

همچنین در جای دیگر می فرماید:

اِسْتَلِموا الرُّکنَ فَإِنَّه یَمینُ اللّه ِ فی خَلْقِه یُصافِحُ بهَا خَلقهُ.(3)

رکن را لمس کنید؛ زیرا آن دست خدا در میان خلق است که با آن زائران بیت مصافحه می کنند.

با او دست می دهی، با او آشتی می کنی، با او عهد و پیمان می بندی که دیگر با لجاجت ها و آلودگی ها و کج روی ها وداع کنی و قدم به جهانی دیگر بگذاری و تعهدهای فردی و اجتماعی را تجدید کنی و دست به طرف گناه دراز نکنی و از هرچه تو را از مدار بندگی دور می کند، فاصله بگیری.

حجرالاسود، گواه عهد و پیمان ماست. نشانه قرارداد خالق و مخلوق و پیمان بستن با بزرگ ترین قدرتی است که پشتوانه ای بزرگ و محکم در برابر

ص: 91

دیگر قدرت های شیطانی است. با لمس حجرالاسود، با خدا بیعت کنید تا با  دشمنان رسولان و صالحان و آزادگان، دشمن باشید و به اطاعت و بندگی آنان هرکه باشد و هرچه باشد، سر ننهید و خوف و زبونی را از دل بزدایید.(1)

بر این عهد و پیمان و قرارداد، حجرالاسود را برای روز قیامت گواه بگیرید. امام صادق علیه السلام در این باره فرموده است:

دست بر حجرالاسود بگذارید و چنین بگویید: «امانتی که بر ذمه من در زیارت خانه خدا، ادا کردم و پیمان خود را بر عهده گرفتم تا روز جزا گواه بر وفاداری من باش».(2)

حجرالاسود، بوسه گاه پیامبران و صالحان و اولیای خداوند است. پس وقتی که حجر را استلام می کنیم و پیمان می بندیم، در واقع با صالحان و اولیای الهی پیمان بسته ایم و پیمان با خداوند، پیمان با رسولش و اولیایش است. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است:

حجرالاسود، تکیه گاه حضرت مهدی(عج) به هنگام بیعت با آن امام و آغاز قیام جهانی و عدالت گستر آن حضرت است.(3)

پس وقتی با خدا عهد می بندیم، در واقع با حضرت ولی عصر علیه السلامپیمان بسته ایم. «حجرالاسود در تصویری دیگر، قلب بیت است که گویی هرچه قدس و جلال و معنویت و جذبه و شکوه است، از همین عضو

ص: 92

به سراسر بیت تزریق می گردد.»(1) همان طور که قلب، خون را به سراسر بدن می رساند، حجرالاسود نیز شیفتگی و جبروت و معنویت را به سراسر کعبه می رساند.

 در توصیفی، خال محبوب است. _الهی قمشه ای_ در توصیف حجرالاسود چنین می سراید:

بوسی حجر خال لب لعل نگاران، حجرالاسود خال لب لعل است و این خال را ببوس تا به محبوبت برسی.(2)

امام صادق علیه السلام، رکن یمانی را شبیه در بهشت دانسته است که استلام آن سبب می شود وارد بهشت شویم و نیز آن را به نهر تشبیه کرده است که گناهان را می شوید. پس حجرالاسود، دری از درهای بهشت است که خداوند آن را گشود و هیچ گاه نبست.

رسیدن به کمال مطلق و بالا رفتن از نردبان معرفت است. حج؛ یعنی تفکر در حال، آینده و گذشته. حج؛ یعنی حرکت به سوی آینده، برای ساختن دنیایی نو و آخرتی آباد. با انجام مناسک حج، وارد حریم الهی می شویم و فرصتی مناسب، برای پالایش و دگرگون شدن پیدا می کنیم.

 هر یک از مراحل حج، سنگ محکمی برای زائر است تا جوهر ایمانش را بیازماید و سره را از ناسره بشناسد. تحول روحی و اخلاقی فرد پس از حج، نشانه پذیرش اعمال اوست. حج، سیر و سلوک است و مرز عبور از خود به خدا و فنا شدن در محبوب و رنگ الهی گرفتن و با خدا در میان خلق بودن و از میان خلق به حق سفر کردن است.

حج، نفس کُشی و ریاضت و مبارزه با هوس ها و خواهش های نفسانی است. حج، تضعیف و مهار خصلت های حیوانی و مسلط شدن بر شهوت ها و گرایش های جنسی است. در واقع، حج، تمرین اراده و مقاومت و پرهیز از خودبینی و خودآرایی، با ننگریستن به آینه است. ممنوع بودن آزار خود و حیوانات، تمرینی برای جلوگیری از ستم به دیگران و پرخاشگری و تجاوز به حریم دیگران است و اگر تک تک افراد ساخته شوند، جامعه نیز ساخته خواهد شد.

حاجی با این ممنوعیت ها و محدودیت ها، وجودش را تقدیم خدا می کند و اجازه نمی دهد اهریمن به محدوده وجودی او گام نهد و حرم امن الهی را در درون پدید می آورد. خداوند در این باره می فرماید: «وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنًا». (آل عمران :97)

ص: 94

آن گاه که لباس احرام را می پوشیم و لباس دنیوی را از تن درمی آوریم، جامه گناه و ریا و تکبر را از تن بیرون می کنیم و لباس دل بستگی ها را بیرون می ریزیم و لباسی ساده و سفید می پوشیم. جامه ادب و تواضع و جامه سفر مرگ بر تن می کنیم.

بهره مندی از عطر ممنوع می شود؛ زیرا بوی خوش بندگی کافی است. در  آینه نگاه کردن ممنوع است؛ زیرا باید تنها او را بنگریم و دل خود را به او بسپاریم. طواف و گشتن به دور معبود، به معنای گشتن تنها بر گرداگرد حریم او و ممنوع بودن از خودمحوری و سرزمین محوری و ملت محوری است. هرچه به او نزدیک تر شویم، از خود دور می شویم. دشواری برخی اعمال و محروم شدن از برخی حلال ها، سبب می شود جسم و جان خود را در برابر سختی های دنیوی آماده سازیم. ازاین رو، در برابر دستورهایش باید فرمان بردار باشیم و همه اعمال را بی کم و کاست، در کمال بندگی محض انجام دهیم.

به طور کلی، فلسفه همه اعمال و مناسک، تمرین خودسازی و گناه نکردن است. در روایت چنین آمده است:

حج، بدن را به سختی انداختن، از زن و فرزند دور شدن و جان را از هواهای نفسانی و شهوت ها و لذت های نامشروع منع کردن و تمرین خودسازی و گناه نکردن است.(1)

«در طواف حرم خداکه نشانه عشق حق است، دل را از دیگران تهی کنید و جان را از خوف غیر خدا پاک سازید و به موازات عشق به حق از بت های بزرگ و کوچک و طاغوت ها و وابستگانش برائت جویید که خدای تعالی و دوستان او از آن برائت جستند و همه آزادگان جهان از آنان بری هستند و در لمس «حجرالاسود» بیعت با خدا بندید که با دشمنان او و رسولانش و صالحان و آزادگان، دشمن باشید و به اطاعت و بندگی آنان، هرکه باشد و هر جا باشد، سر  ننهید و خوف و زبونی را از دل بزدایید. در سعی بین صفا و مروه، با صدق و صفا، سعی در یافتن محبوب کنید که با یافتن او همه بافت های دنیایی گسسته می شود و همه شکست ها و تردیدها فرو می ریزد. با حالت شعور و عرفان به مشعرالحرام و عرفات روید و در هر موقف به اطمینان قلب بر وعده های حق و حکومت مستضعفان بیفزایید. پس به منا روید و آرزوهای حقانی را در آنجا دریابید که آن قربانی نمودن محبوب ترین چیز خویش در راه محبوب مطلق است و بدانید تا از این محبوب ها که بالاترین حب نفس است و حب دنیا تابع آن است، نگذرید، به محبوب مطلق نرسید و در این حال است که شیطان را رجم کنید و شیطان از شما بگریزد و رجم شیطان را در مورد مختلف با دستورهای الهی تکرار کنید که شیطان و شیطان زادگان همه گریزان شوند».(1)

آفرینش، اینک با روحی آزاد و پاک و به دور از هیاهوهای مادی، به حرم پاک نبی، مدینه منوره قدم می گذاریم؛ زیرا زیارت مدینه مکمّل حج است. امام  رضا علیه السلام در این باره می فرماید: «زیارت حضرت رسول، زیارت خداست».(1)

به محضرش می رویم و با او خلوت می کنیم و از شیطان رجیم به او پناه می بریم. او که طبیب نفوس است و حبیب قلوب و داروی درد نفس آدمی را به او دادند و شفای قلب و روح بیمار بشر در کلام او نهفته است. او نسخه همه دردهای بی درمان و وجود مبارکش، خورشید هدایت گم گشتگان جهان است.

مناجات های علی علیه السلام، ناله های فاطمه علیهاالسلام و صدای اذان بلال را با تمام  وجودت احساس می کنی. در واقع، مدینه، مصدر ولایت و امامت است و عزت و شکوه مسلمانان را تا ابدیت پایه ریزی کرده است. هر مسلمان عاشقی، مشتاق دیدار و زیارت پیامبر و این شهر است.

حج و زیارت مدینه، یعنی درک پیوند توحید و نبوت و امامت. امام  باقر علیه السلام در این باره می فرماید:

از مکه آغاز کن و به مدینه ختم کن که این فضیلت بیشتری دارد.(2)

همچنین رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این باره فرمود:

مَنْ أتَی مَکَّةَ حاجّاً و لمْ یَزُرْنِی اِلَی الْمدینَةِ جَفانی.(3)

ص: 97

کسی که برای حج به مکه آید و در مدینه به زیارت من نپردازد، در حق من جفا کرده است.

حضرت زهرا علیهاالسلام فرمود:

هر کس سه روز حضرت رسول را زیارت کند، بهشت بر او واجب می شود.(1)

پیامبر در کلامی دیگر درباره زیارت خود چنین می فرماید: «مَن أَتانی زائرا کُنْتُ شَفیعَهُ یَوْمَ القِیامَةِ؛ آن کس که به زیارت من آید، او را شفاعت می کنم».(2)

پیامبر شفاعت خویش را برای کسی می خواهد که با دل او را زیارت کند. همچنین آن حضرت فرمود: «مَنْ زارَ قَبْری وَجب لَهُ شَفاعتی؛ کسی که قبر مرا زیارت کند، شفاعت من بر او واجب است».(3)

از آن جهت به مدینه، منوره گویند که از مدینه، نور هدایت، انسانیت،  ایمان، عدالت، علم، معرفت و مکارم الاخلاق می تابد. در همه جای این شهر، جای پای مبارک رسول رحمة للعالمین را می توان یافت. مدینه، مقدس ترین شهر اسلامی پس از مکه معظمه است و قداست آن هم پای مکه است. این شهر مورد رحمت پیامبر قرار گرفته است. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شهر مدینه شد، برای ساکنان آن دعا کرد و از خدا خواست، خدا مدینه را همچون مکه و بلکه بیشتر از آن محبوب پیامبر و

ص: 98

یارانش سازد و به برکات و خیراتش بیفزاید و تب و وبا را از آن دور سازد.(1)

در جایی دیگر نیز چنین فرمود:

بار خدایا! برکت را بر مدینه نازل گردان...، سوگند به کسی که جان من در دست اوست، هر راه و کوره راهی که به مدینه منتهی می شود، ملکی از آن حفاظت و پاسبانی می کند.(2)

مدینه مانند دیگر شهرها نیست. مدینه نخستین مرکز حکومت اسلامی، محل نشر و گسترش دین اسلام، محل تردد فرشتگان، محل نشر وحی و نزول آیه های الهی است. اولین مسجد در این شهر، بنا و نخستین نماز جمعه در این شهر برپا شد. همچنین مدینه محل زندگی بزرگ ترین انسان هاست. در مدینه مقاومت ها و ایثارها و رادمردی ها و عظمت ها و فداکاری و جان فشانی های بسیاری رخ داده است. اگر چشم دل باز کنیم و گوش جان بسپاریم، تمام کوچه پس کوچه های مدینه با آدم سخن می گوید.

بناهای تاریخی مدینه همچون مسجد قبا، مسجد قبلتین، مسجد فضیح،  مسجد سلمان، مشربه ام ابراهیم، آرام گاه شهیدان، کوچه های بنی هاشم، نخلستان های مدینه و چاه های علی علیه السلام، یادآور خاطره های صدر اسلام است. در مورد مکان های مقدس در مدینة النبی روایات زیادی وجود دارد. رسول  خدا درباره مسجد قبا فرموده است: «الصلاةُ فی مَسْجد قُباءَ کَعُمرةٍ؛ نماز در مسجد قبا مانند یک عمره است.» همچنین فرمود: «هر کس بیرون آید تا به این

ص: 99

مسجد _ مسجد قبا _ بیاید و در آن نماز بخواند، برای او پاداشی برابر عمره است».(1)

است. کجاست کسی که گوش جان به پیامبر بسپارد؟ کجاست قلبی که با بلال هم نوا گردد؟ تو باید خودت را گم کنی تا شاید معشوق خودت را بیابی.

«زیارت قبر رسول اللّه صلی الله علیه و آله، افزون بر ثواب اخروی، منافع دنیوی نیز دارد. گفته اند که خدا برای زائر قبر رسول، ده کرامت قرار داده است: رتبه والا؛ دست یافتن به خواسته ها و برآوردن حاجت؛ موهبت یافتن، ایمنی و پاکیزگی از عیوب؛ آسان شدن مصیبت ها؛ برطرف شدن گرفتاری ها؛ فرجام نیک؛ رحمت پروردگار. همچنین زیارت قبر حضرت رسول، از برترین طاعات و موجب قرب به خداست».(1)

امام صادق علیه السلام پاداش زیارت قبر پیامبر را زیارت خدا می داند. همچنین امام صادق علیه السلام در پاسخ به پرسش زید شحام که پرسید: پاداش زیارت قبر پیامبر چیست؟ فرمود: «پاداش زیارت پیامبر چنان بالاست، مثل اینکه خدا را در عرش زیارت کنید».(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره مردم آخرالزمان، یا بهتر امت بگوییم مردمانی که پس از درگذشت آن حضرت سر قبرشان می روند، فرموده است:

 مَن زارَ قَبری بَعْدَ مَوتی کَمَنْ هاجَر لِی فی حَیاتی.(3)

هر کس قبر مرا بعد از مرگم زیارت کند، همانند کسی است که در زمان حیاتم به سوی

ص: 101

من هجرت کرده است.

در جای دیگر ایشان چنین فرمود:

مَن زارَنی فی حَیاتی وَ بَعدَ مَماتی کانَ فی جَواری یَومَ القِیامَة.(1)

کسی که مرا زیارت کند، در زمان حیاتم و بعد از درگذشتم، روز قیامت در کنار من خواهد بود.

همچنین ایشان فرموده است: «من در قیامت همسایه زائران خود خواهم بود».(2) زیرا هر دیدی را بازدیدی است و اگر دیدار در دنیا باشد، بازدید در آخرت است. برای رفتن به بارگاه ملکوتی آخرین فرستاده خدا باید همانند رفتن به حریم کبریایی خداوند محرم شویم؛ یعنی قلب و روح خود را از نفسانیات پاک کنیم. باید نیتی خالص و قلبی خاضع و خاشع و لباس و بدنی پاکیزه داشته باشیم و با اجازه او به آستان شریفش گام گذاریم: «رَبِّ أَدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْقٍ.» در کنار قبر مطهرش باید رفتار شایسته یک مسلمان را داشته باشیم و ادب را رعایت کنیم. خدا در سوره حجرات فرموده است:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ. (حجرات:2)

ای کسانی که ایمان آورده اید، صدای خود را از صدای پیامبر بلندتر  نکنید و همچنان که با یکدیگر بلند صحبت می کنید، با او به آواز بلند سخن نگویید که اعمالتان ناچیز شود، در حالی که شما نمی دانید.

پس ما به عنوان مهمان حضرت باید آداب میهمانی را رعایت کنیم و از

ص: 102

گفتن سخن های بیهوده و حتی سخنان روزانه نیز دوری کنیم و قدر لحظات را بدانیم؛ زیرا کارهای بیهوده، پیامبر را آزار می دهد.

ساکت است، ولی فریاد در سکوت پنهان است و سکوت، رمز گفت وگو با آنهاست و فریادی در سکوت پرپر می زند. قلب تشیع و نبض حیات اسلام در بقیع می تپد. بقیع، شهر اهل بیت و نشانه استمرار نبوت و ولایت است و زیارت این قبرستان، نوعی اظهار ارادت و محبت و تجدید عهد با آنان است که همان تجدید عهد با رسول اللّه صلی الله علیه و آله است. زیارت بقیع، همانند زیارت رسول اللّه صلی الله علیه و آله است. حضرت صادق علیه السلام درباره زیارت امامان مطهر چنین فرموده است: «مَنْ زارَنا بَعْدَ مَمَاتِنا کَانَّها زارنا فی حَیاتِنا؛ هر کس ما و امامان را پس از فوتمان زیارت کند، گویی ما را در حال زنده بودنمان دیدار کرده است».(1)

_زید شحام_ می گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم: پاداش کسی که شما را زیارت کند، چیست؟ فرمود: «مانند کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را زیارت کند».(2)

همچنین از امام رضا علیه السلام نقل شده است که فرمود:

برای هر امام و رهبری عهدی است در گردن دوست و شیعیانش از کمال و وفای به عهد و زیارت قبر ائمه. کسی که با میل و رغبت آنها را زیارت کند و آنچه را در آن رغبت فرموده اند، تصدیق کند، ائمه در روز قیامت شفاعت کننده آنها هستند.(3)

ما با زیارت قبورشان تولاّ و تبرای خود را اعلام می کنیم. این تنها چیزی

ص: 104

است که پیامبر از ما می خواهد. قرآن از زبان پیامبر چنین می فرماید: «لا أَسْئَلُکُمْ  عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؛ من پاداشی از شما نمی خواهم مگر محبت بر اهل بیتم». زیارت، پلی از گذشته به آینده است. به یاری این سنت ارزشمند می توان فرهنگ و ارزش های معنوی و ناب محمدی و دست آوردهای فرهنگی امامان اطهار و اسلام عزیز را به نسل های بعد و آیندگان منتقل کرد. زیارت در ارزش های فرهنگی ما ریشه دارد و افزون بر جنبه عبادی آن، دارای جنبه فرهنگی وسیعی است.

حج بدون زیارت و تجدید عهد با اولی الامر، ناتمام است. تمام حج در دیدار با امام نهفته است. در واقع، حاجی پس از زیارت خانه خدا و عهد و پیمان بستن با او باید با رسول او و امام خود پیمان ببندد؛ زیرا «أَطیعُوا اللّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی اْلأَمْرِ مِنْکُمْ.» روح عبادت در سایه ولایت معنا می یابد. حج بی ولایت، حجی بی روح است. نه تنها حج، بلکه دیگر عبادت ها نیز در سایه ولایت معنا و مفهوم پیدا می کند.

در حجة الوداع، پیامبر مسئله ولایت را بیان کرد. بدون اعلام عمومی ولایت، همه کوشش های پیامبر از بین می رفت. حضور همیشه امام  عصر(عج) در عرفات و موسم حج نیز دلیل دیگری بر اهمیت این موضوع است.

«بقیع، این کانون اسرار پنهان، این مجموعه کرامت های مدفون در خاک، این سند مظلومیت حق، این تجسم اشک ها و دردها و داغ های شیعه در طول تاریخ، این خانه غم و ماتم، این آشیان دل های سوخته و پرستوهای پر

ص: 105

شکسته، این بقعه مقدس ولی بی سایبان برای ما معنای دیگری دارد.»(1) «در  بقیع، روضه لازم نیست، خود، مرثیه مجسم است. در بقیع، اشک است که سخن می گوید.

باکی نبود، باز خریدار توییم(1)

 ..

رسم نادرست، در جامعه ما نهادینه شده است. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

هَدِیَّةُ الْحَجِّ مِنَ الْحَجِّ یا اَلْهَدِیَّةُ مِن نَفَقةِ الْحَجِّ.(1)

سوغات حج جزو حج است یا سوغات از هزینه حج است.

این سوغات یا هدیه هر قدر هم که اندک باشد، باز هم پسندیده و ارزشمند است. امام صادق علیه السلامدر این باره چنین فرمود: «به هر مقدار که توان مالی دارید، هر چند یک سنگ، برای زن و فرزندانتان هدیه بیاورید».(2)

 همچنین در جایی دیگر فرمود:

اِذا سافَرَ اَحَدُکُم فَقَدِمَ مِنْ سَفَرهِ فَلْیَاْتِ اَهْلَهُ بِما تَیَسَّرَ وَ لَوْ بِحَجَرٍ.(3)

هرگاه یکی از شما به سفر برود، چون به جانب اهل خود برگردد، چیزی بر آنان هدیه بیاورد، هر چند حقیر و کم ارزش باشد.

این تأکید برای هدیه و سوغات، به دلیل آثار مطلوبی است که در روابط خانوادگی به جا می گذارد. هدیه دادن، محبت و مهر را زیاد می کند، کینه ها و کدورت ها را از بین می برد، اختلاف های خانوادگی را کاهش می دهد و مشکلات بسیاری را حل می کند. از نظر اسلام، اهمیت هدیه به دلیل آثار معنوی آن است.

باید برای خرید سوغات به این نکته توجه کرد که نباید وقت حاجی را بگیرد. ازاین رو، حاجیان باید از اسراف و ول خرجی بپرهیزند. امام صادق

ص: 108

علیه السلام می فرماید:

اَقْلِلِ النَّفَقَهَ فِی الْحَجِّ تَنْشَطْ وَ لا تُکْثِرِ النَّفَقَهَ فِی الْحَجِّ فَتَمَلَّ الْحَجَّ.(1)

از صرف بودجه های غیرضروری در حج، صرف نظر کن تا نشاط حج در تو همچنان زنده بماند.

اسلام به مسئله اطعام و ولیمه دادن، نظر ویژه ای دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهولیمه دادن در پنج مورد را سفارش کرده که از جمله ولیمه دادن پس از بازگشت از سفر حج است، ولی باید دقت کرد تا دچار خودنمایی و ول خرجی نشویم. دادن غذاهای رنگارنگ و گرفتن مراسم در تالارها، به روح حج آسیب  می رساند.

همچنین از دیگر مواردی که در سفر حج صورت می گیرد، استقبال از زائر خانه خداست که اگر به درستی صورت گیرد، نه تنها ناپسند نیست که پسندیده و ارزشمند است. امام سجاد علیه السلام در این باره می فرماید:

یا مَشْعَر مَنْ لَمْ یَحُجَّ اِسْتَبشِرُوا بِالْحاجِّ اِذا قَدِمُوا فصافِحُوهُمْ وَ عَظِّمُوهُمْ فَاِنَّ ذلِکَ یَجِبُ عَلَیْکُم تُشارِکُوهُمْ فِی الْاَجْرِ.(2)

ای کسانی که به حج نرفته اید، زائران خانه خدا وقتی که از حج برمی گردند، خوش حالی کنید و مژده دهید. با آنان دست دهید و بزرگشان بدارید. این کار بر شما لازم است تا در پاداش حج با آنان شریک بشوید.

این شیوه شریف و نیکو سبب حفظ حرمت حاجی و سفر الهی می شود و نوعی شور و شوق در دل دیگران برای رفتن به این سفر مقدس معنوی شکل

ص: 109

می گیرد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

کسی که حاجی را در آغوش بگیرد و با او معانقه کند و گردی از راه حج که در لباس حاجی است، بر لباس او بنشیند، مانند آن است که حجرالاسود را لمس کرده است.(1)

در این باره به این نکته مهم باید توجه کرد که ول خرجی و زیاده روی در  برگزاری مراسم استقبال از حاجیان، کاری ناپسند است و نباید این شیوه در جامعه اسلامی نهادینه شود؛ زیرا به قداست جامعه اسلامی آسیب می رساند.

قبول شدن حج آن است که انسان بعد از بازگشت از مکه، دست از گناهان خود بردارد».(1)

حج، درمان همه دردها و رذایل اخلاقی و فردی همچون غرور تکبر و حسد است و اگر غیر از این باشد، حاجی کار بیهوده ای انجام داده و تنها خودش را آزار داده است.

بنابراین، حاجیان پس از اثرپذیری از حج دگرگونی روحی و اخلاقی در وجود خویش باید بتوانند اعضای خانواده خود را نیز متحول کنند و این دگرگونی اثرپذیری را نهادینه سازند.

بینشی عمیق در این مراسم شرکت کنند. این وظیفه و رسالت رسانه، تنها نباید در موسم و زمان خاصی صورت گیرد، بلکه باید در طول سال، رسانه به رسالت خود پای بند باشد. در میان وسایل ارتباط جمعی، رادیو و تلویزیون از پایگاه ویژه ای برخوردارند و به عنوان رسانه ملی _ دینی نقش محوری اثرگذاری دارند.

صدا و سیما، به دلیل تنوع مخاطب، وسیله ارتباطی اثرگذاری در آموزش و رشد و تحول افراد جامعه در زمینه های گوناگون است. صدا و سیما در زمینه گسترش فرهنگ زیارت، پل ارتباطی مهمی به شمار می آید و می تواند  با تعامل و همکاری با سازمان های دیگر، مانند حج و زیارت و بعثه مقام معظم رهبری، زائران را برای این سفر روحانی آماده کند.

رسانه در جهت آموزش و انتقال ارزش های حج می تواند با تهیه برنامه های متنوع درباره موضوع های گوناگون، افزون بر اطلاع رسانی دقیق و درست، بستر مناسبی را برای رشد روحیه خدامحوری و احیای شعایر الهی و تقویت پرهیزکاری عمومی فراهم کند.

رسانه ملی با ساخت برنامه های معنوی، می تواند افراد کم سواد یا بی سواد را پیش از سفر آموزش دهد. یادآوری جنبه معنوی این سفر به حاجیان، برای بهره مندی بهینه از فرصت کم نظیر و استثنایی که نصیب آنان شده است، بسیار راه گشا خواهد بود.

رسانه باید به حاجیان یادآوری کند که حج، عبادتی فردی نیست، بلکه عبادتی گروهی است و برگزاری باشکوه این مراسم می تواند سبب عزت و سربلندی جامعه مسلمانان شود. رسانه افزون بر اینکه زائر را آماده سفر

ص: 113

می کند و او را مشتاق می سازد، کسانی را که مسافر سرزمین وحی نیستند، برای رفتن به مکه علاقه مند می کند.

خوش بختانه صدا و سیما، در سال های اخیر تا حدودی توانسته است گام هایی در این زمینه بردارد و کارهای ارزشمندی انجام دهد. راه اندازی پایگاه اینترنتی _لبیک _و برنامه های گوناگون چون _روضه رضوان _جزو کارهای رسانه است. باید یادآوری کنیم که رسانه در این زمینه از تهیه برنامه های عاطفی بپرهیزد.

از دیگر برنامه هایی که صدا و سیما در این زمینه انجام داده است و می توان  به آنها اشاره کرد، گزارش های زنده و گفت وگو با حاجیان و پخش زنده مراسم دعای کمیل مدینه و تبلیغ حج دانشجویی و دانش آموزی و پوشش خبری برائت از مشرکان است. امید است که رسانه در سال های آینده، گام های بلند و اثرگذاری در این جهت بردارد.

5. تهیه گزارش از مکان ها و آثار تاریخی (مدینه و مکه) و اطلاع رسانی دقیق درباره این مکان های دینی؛

6. آموزش مناسک و اعمال حج؛

7. آموزش آداب معاشرت و هم زیستی حجاج با یکدیگر و با حاجیان دیگر کشورهای مسلمان؛

8. رسانه باید به حجاج یادآوری کند که آنها نمایندگان جمهوری اسلامی ایران هستند. ازاین رو، هنگام نماز، هشیار باشند و بانوان نیز حجاب اسلامی را رعایت کنند؛

 9. همکاری با سازمان حج و زیارت برای انجام مراسم حج؛

10. آشنا کردن زائران با اخلاق و سیره نبوی و امامان اطهار علیهم السلام؛

11. تشویق زائران به ثبت خاطره ها و رویدادهای سفر حج؛

12. آموزش بهره مندی بهینه از زمان؛

13. ساخت مجموعه های تلویزیونی، برای شناخت شخصیت های تاریخی، مانند بلال و ابوذر؛

14. آموزش باورهای اسلامی به حجاج در برخورد با مسلمانان اهل سنت، برای حفظ آبروی تشیع؛

15. آموزش و ساخت برنامه های مناسب در زمینه چگونگی بازگشت حجّاج؛

16. گسترش فرهنگ معنوی حج و زیارت در میان گروه های تحصیل کرده؛

17. آشنا کردن حجّاج با فضایل و برکت های زیارت؛

ص: 115

18. بیان کاستی ها و کمبودها برای حجّاج در سفر؛

19. رسانه می تواند با روحیه بخشیدن و ایجاد آرامش و پرهیز از دشوار نشان دادن اعمال حج، اضطراب و دلهره را بزداید و زمینه را برای انجام اعمال فراهم آورد؛

20. باید حجّاج را در برابر وقوع وضعیت بحرانی آگاه کرد و به آنان یاد داد که چه کار کنند؛

21. اطاعت حاجیان از مدیر کاروان، روحانی کاروان و پرهیز از تک روی؛

22. پیش بینی مسابقه غیر حضوری در تلویزیون و طرح پرسش های  مربوط به مناسک و اعمال حج و پاسخ گویی حجّاجی که به مکه رفته اند؛

23. تهیه گزارش از حاجیان و پخش آن در ایام حج؛

24. گفت وگو تلویزیونی با روحانیان موفق، درباره خاطره ها و آموزه های  حج؛

25. معرفی روزهای ویژه، مانند عرفه، قربان، مباهله که در ایام حج مورد توجه است، به ویژه معرفی اعمال و نیایش ها برای کسانی که به حج نرفته اند تا در ثواب حج شریک شوند.

آرمیده اند؟

5. ایوان صفه در کجاست و چرا به این نام مشهور شده است؟

6. چرا مسجد ذو قبلتین، به این نام مشهور شده است؟

7. حج را در یک بیت شعر یا یک جمله توصیف کنید.

8. مراحل مناسک حج را به ترتیب نام ببرید.

9. در زمان احرام، چه چیزهایی بر محرم حرام است؟

10. قربانی چه ویژگی های باید داشته باشد (مستحبات)؟

11. بیتوته در منا، چند روز طول می کشد و زائران چه کارهایی انجام می دهند؟

12. روز نهم ذی حجه، چه روزی است و حاجیان چه وظیفه ای در این روز دارند؟

 13. برای بهتر برگزار شدن مراسم حج چه پیشنهادهایی دارید؟

8. لحظه ورود به مسجدالنبی و بقیع  چه احساسی داشتید؟

9. زیارت بارگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و امامان چه اثری داشت و چه اهمیتی دارد؟

10. هنگام لبیک گفتن، چه هدفی داشتید؟

11. صدا و سیما برای گسترش فرهنگ زیارت چه کارهایی می تواند انجام دهد؟

12. یک زائر خوب باید چه ویژگی هایی داشته باشد؟

13. زیارت بر فرد و اجتماع چه اثری می گذارد؟

10. میان برگزاری حج در پیش از انقلاب و پس از انقلاب چه فرقی وجود دارد؟

11. فلسفه دینی و سیاسی برائت از مشرکان چیست؟

12. میان مراسم حج در اسلام و مراسم عبادی در دیگر دین های الهی چه تفاوت و شباهتی وجود دارد؟

14. چرا باید در حفظ آثار اسلامی مکه و مدینه کوشید؟

15. برای برگزاری مراسم باشکوه حج چه کارهایی می توان انجام داد؟

16. حج بر فرد و اجتماع چه اثری می گذارد؟

فرمود: بنابراین، همه شما از او برتر بوده اید».(1)

به خواب  دیدم، مرا به تو پیغامی داد و فرمود حق مادر نگه دار که تو را بهتر از حج کردن است. باز گرد و رضای او را طلب کن».(1)

14. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، محمد علی علمی، چاپ بیست و دوم، 1369.

15. ترابی شهرفنایی، اکبر، قطره ای از زمزم معرفت، قم، مؤسسه انتشارات دارالعلم، چاپ اول، 1371.

 16. جامع نایینی، بتول، راهی به سوی نور، قم، نسیم، چاپ اول، 1385.

17. جمعی از صاحب نظران، کتاب حج (مجموعه مقالات)، شرکت سهامی چاپ خانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1361.

18. جناتی، محمد ابراهیم، حج از دیدگاه مذاهب، ترجمه: حسین علی محمدی نژاد، نشر مشعر، چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

19. جوادی آملی، عبدالله، جرعه ای از بی کران زمزم، ترجمه و تحقیق: علی حجتی کرمانی، قم، نشر مشعر، 1383.

20. ____________________ ، عرفان حج، به کوشش: علی ورسه ای، نشر مشعر، 1383.

21. ____________________ ، مهیای حج، مرکز نشر اسراء، 1378.

22. جویباری رستگاری،ولی الله،آثار معنوی و تربیتی حج،تهران، نفیس، چاپ اول، 1377.

23. حبیب اللهی، علی، اعمال و آداب مکه مکرمه، قم، نشر مشعر، 1383.

24. حجتی کرمانی، سید محمدباقر، اسلام و تعلیم و تربیت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، 1368.

25. حجتی کرمانی، سید محمدباقر، در حریم کعبه، قم، نشر مشعر، چاپ اول، 1377.

26. حداد عادل، غلام علی، حج؛ نماز بزرگ، قم، نشر مشعر، چاپ چهارم، 1382.

27. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ سوم، 1416 ه . ق.

28. حسینی نسب، سید رضا، شیعه پاسخ می دهد، قم، نشر مشعر، چاپ هفتم، 1381.

29. دوست محمدی، هادی، حج، با شکوه ترین تجلی وحدت، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1370.

30. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، مؤسسه و انتشارات دانشگاه تهران،

ص: 123

1377.

31. رحیمیان، محمد حسن، محمد تقی رهبر، آیین تزکیه، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، بوستان کتاب، چاپ اول، 1380.

32. رضایی، یوسف، حج.

33. رفیعی، سید جعفر، تزکیه روح، مؤسسه یاران قائم، چاپ دوم، بی تا.

34. رهبر، محمد تقی، ابعاد سیاسی _ اجتماعی حج، قم، نشر مشعر، چاپ دوم، 1381.

35. ____________________ ، اخلاق و آداب در حج و زیارت، قم، نشر مشعر، 1383.

36. ____________________ ، همراه با زائران خانه خدا، قم، نشر مشعر، چاپ ششم، 1382.

 37. زارعی سبزواری، عباس علی، پرتویی از اسرار حج، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1376.

38. سقلاطونی، مریم، مقاله «خاتم عشق»، ماه نامه اشارات، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1385.

39. سیاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین (عربی به فارسی)، تهران، انتشارات اسلامی، چاپ سیزدهم، 1370.

40. شریعتی، علی، تحلیلی از مناسک حج، تهران، الهام، چاپ پنجم، 1376.

41. صادقی تهرانی، درس هایی از فقه سیاسی اسلام، بی جا، نشر صوت اسلام، 1362.

42. صحراییان، محمد حسن، سفرنامه عشق، شیراز، نوید، چاپ اول، 1376.

43. صدر حاج سید جوادی، احمد، کامران فانی، بهاء الدین خرمشاهی و حسین یوسفی اشکوری، دایرة المعارف شیعه، قم، ستاره، چاپ اول، 1376.

44. صفری، احمد، چگونه به حج برویم؟ (راهنمای حج ایرانیان)، اصفهان، انتشارات فرهنگ مردم، چاپ اول، 1384.

45. ضیاء آبادی، سید محمد، حج؛ برنامه تکامل، قم، نشر مشعر، چاپ اول، 1384.

46. عزیزی، عباس، سلامت روح و نماز و عبادت در تفسیر نمونه، انتشارات نبوغ، چاپ دوم، 1376.

ص: 124

47. عطایی اصفهانی، علی، مشعل زائر، قم، انتشارات دار العلم، چاپ اول، 1381.

48. عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیر کبیر، چاپ هفتم، 1369.

49. عمید زنجانی، عباس علی، در راه برپایی حج ابراهیمی، قم، نشر مشعر، 1375.

50. غفوری، علی، کنگره اسلامی حج، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1353.

51. قرائتی، محسن، حج، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ پنجم، 1373.

52. کارگر، رحیم، داستان ها و حکایت های حج، قم، نشر مشعر، چاپ هشتم، 1382.

53. کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388 ه . ق.

54. ____________________ ، فروع کافی، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388، ه . ق.

55. ____________________ ، اصول کافی، بیروت، آل البیت، 1363.

56. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ه  . ق.

57. محبی، جلال، چهل حدیث، قم، نشر مشعر، 1375.

58. ____________________ ، در حریم حرم، قم، نشر مشعر، چاپ اول، 1375.

59. ____________________ ، مناسک حج با روش ابتکاری، چاپ پیمان، چاپ دوم، 1381.

60. محدثی، جواد (تدوین و ترجمه)، زیارت، مرکز پژوهش های فارسی الغدیر وابسته به دایرة المعارف فقه اسلامی بر مذاهب اهل بیت علیهم السلام، 1376.

61. ____________________ ، روح حج، قم، نشر مشعر، چاپ اول، 1383.

62. ____________________ ، زیارت، قم، نشر مشعر، چاپ اول، 1383.

63. محمد بن علی بن بابویه قمی (صدوق)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه: علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق.

64. محمد ری شهری، محمد، حج و عمره در قرآن و حدیث، ترجمه: جواد محدثی، قم، نشر دارالحدیث، چاپ اول، بی تا.

65. ____________________ ، میزان الحکمه، مکتب الاعلام الاسلام، چاپ دوم، 1367.

ص: 125

66. مطهری، مرتضی، گفتارهای معنوی، قم، انتشارات صدرا، 1374.

67. موسوی، سید علی اصغر، مقاله «مظلوم ترین نگاه تاریخ»، ماه نامه اشارات شماره 43، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، آذر 1381.

68. مولانا حمید، مقاله «اتحادیه امت اسلام طرحی در پی آمد و ساختار جهان شمولی اسلام»، فصل نامه اندیشه تقریب، سال اول، زمستان 1382.

69. میقات حج، فصل نامه فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.

70. نجفی روحانی، نجف، آشنایی با اسرار عمره، تهران، مشعر، چاپ دوم، 1381.

71. نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام من شرح شرایع الاسلام، بی جا، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1365.

72. نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، تهران، نشر مشعر 1383.

73. نوری طبرسی، حسن، مستدرک الوسائل و مستبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1408، ه . ق.

ص: 126